Dororieth
 | |
| Ensampel a |
skorren a wodhonieth, dyskybeleth akademek  |
|---|---|
| Klass |
godhonieth naturel, godhonieth an nor |
 Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia | |
Dororieth yw studhyans an taklow divyw mayth yw gwrys an Nor dhyworta. Tus a studh dororieth yw dororydhyon. Nebes dororydhyon a studh monyow ha keunys menhasen. Dororydhyon a studh istori an Nor ynwedh.
Re a’n hwarvosow posek yn istori an Nor yw livow, tardhansow loskvenydhyek, dorgrysow, orogeny po drehevel menydhyow ha tektonieth plattys.
Testennow[golegi | pennfenten]
Y hyllir ranna dororieth dhe niver a destennow arbennik, rag ensampel:
- Dorfurvonieth – shap arenep an Norvys
- Dororieth istorek – an chif hwarvosow a janjyas an Norvys dres an 4.5 bilvil bledhen diwettha
- Dowrdororieth – dowr yn-dann enep an Norvys
- Henvilonieth (po paleontologieth)– menhasennow hag istori esplegyansek bewnans
- Menonieth (petrology po lithology) – studhyans karrygi hag aga furvyans
- Monydhieth (mineralogy) – monyow ha gemmow (ynwedh gemmonieth)
- Godhosieth (sedimentology) – godhosow
- Nivelonieth (stratigraphy) – studhya karrygi godhesys yn gweliow
- Dororieth menoyl – godhesow menoyl yn karrygi godhosek
- Dororieth kesweythel – plegyansow ha fowtow ha drehevel menydhyow
- Loskvenydhieth (volcanology) – loskvenydhyow war an tir po yn-dann an mor
- Seismologieth – dorgrysow
- Dororieth ynjyoriethel – terodhesow dororiethel kepar ha dorslynkyow ha dorgrysow ha’ga effeyth war ynjynorieth civil
- Dororieth planetek - karrygi, argerdhow ha tirfurvow planetow erel
An Goloven Dhororiethel[golegi | pennfenten]
Dres an bledhynnyow, dororydhyon re beu klassa karrygi, hag assaya dh'aga dedhya. An sewyans yw an Goloven Dhororiethel. Gwrys veu meur a'n ober yn Kembra y'n 1800ow a-varr, ytho henwys yw niver a amseryow dhyworth Kembra.
Eghennow a garrek[golegi | pennfenten]
Karrygi a yll bos pur dhyffrans an eyl dh’y gila. Re anedha yw pur gales ha re erel yw medhel, re pur gemmyn, erel pur danow. Pub karrek a wra longya dhe dri hlass, tanek, godhosek ha treusfurvek.
- Karrek danek yw karrek furvyes gans gwrians loskvenydhyek. Gwrys yns i pan vo lava war enep an Nor po magma yn-dann enep an Nor owth yeynhe ha kaleshe.
- Karrek wodhosek yw karrek gwrys dhyworth godhes, hemm yw temmigow karrek movys gans an gwyns, dowr po rewlivow ha gesys dhe godha. Droppys yw an godhes avel gweli, dell yw usys yn dowr war woles avon po’n mor. Pan vo moy a wodhes bernys war benn, an gweliow isella yw gwaskys warbarth dhe wul karrek.
- Karrek dreusfurvek yw karrek chanjys gans tomder po gwaskedh.
Fowtow[golegi | pennfenten]
Pan hwer dorgrysow, karrygi a derr a-hys fowtow. Dororydhyon a dhysk istori an karrygi dre vires orth batronyow an fowtow.
Gweres[golegi | pennfenten]
Gweres yw an stoff war an tir gwrys a demmigow karrygi terrys war-barth ha del podrys. Tewedha a wra livra monyow yw dhe les tevyans plansow.
Pennrewlys nivelonieth[golegi | pennfenten]
Dororydhyon a us tybyansow sempel a's gweres dhe gonvedhes an karrygi mayth yw studhyes. An tybyansow a sew veu devisys yn dedhyow a-varr a nivelonieth gans Nicolaus Steno, James Hutton ha William Smith:
- Konvedhes an termyn usi passyes: Dororydh James Hutton a leveris "A-lemmyn yw alhwedh an termyn usi passyes". Ev a styryas bos an chanjyow a hwer lemmyn yw an kethsam chanjyow a hwarvsa y’n termyn usi passyes. Dororydhyon a yll konvedhes hwarvosow nans yw milvilyow a vledhynnyow dre vires orth an chanjyow a hwer hedhyw.
- Gweliow gorwelyek: Res o dhe’n gweliow yn karrek wodhosek bos gorwelyek po gwastas pan vons godhesys.
- Oos an gweliow: Res yw gweliow war woles bod kottha ages gweliow war benn, a-der bosoll an karrygi veu treylyes a-wartha dhe woles.
- Tewes po grow yn karrek wodhosek yw devedhys dhyworth garrek kottha.
- Oos fowtow: mars eus fowt yn karrek, ytho an fowt yw yowynkka ages an garrek. Karrygi yw yn gweliow. Dororydh a yll gweles mar usi an fowtow ow mos der oll an gweliow, saw nebes anedha.
- Mars usi karrek danek a derr a-dreus gweliow godhosek, res yw dhodho bos yowynkka ages an garrek wodhosek.
- Oos perthynek menhesennow: res yw dhe venhesen yn unn garrek bos dhyworth an keth oos avel an keth eghen a venhesen dhyworth an kethsam karrek yn tyller dyffrans. Y’n keth fordh, res yw dhe venhesen dhyworth weli karrek a is bos a-varra ages unn yn gweli a-ugh.
Dororieth Kernow[golegi | pennfenten]
An brassa rann a garrygi Kernow yw gwrys y'n Oos Dewnek, mes nasow dororiethel moyha aswonnys Kernow yw an batholithow a ven growan furvys dres an Orogeni (oos drehevel menydhyow) Variskek. Wosa tewedha hag esknians gans mor hag avon, men growan re askorras re a nasow doroniethel moyha-gerys kernow, kepar ha penntir Pedn an Wlas ha Bronn Wenneli. Ranndir Lysardh yw furvys a ensampel tanow a grestennen geynvorek drehevys. Ogas dhe'n men growan, treysfurvyes veu karrygi krag ha leysven Dewnek dhe vos kyllas.
Pur bosek veu dororieth rag diwysyans yn Kernow. Balweyth re beu kowlwrys yn Kernow rag hy monow a'n Oos Brons, a-dhia nans yw a-dro dhe 4000 bledhen bys y’n jydh hedhyw, yn arbennek rag sten, kober, arsenik, arghans ha zynk. Martesen y fydh balweyth rag lithiom y'n termyn a dheu yn ranndir Kammbronn. Fondys veu Skol Balyow Kammbronn yn 1888, ha meur yw y hanow yn kesgwlasek rag studhyans balweyth.
Yn-mysk an monyow henwys dhyworth Kernow yw Logsulyanit, Kernowit, Cornwallit ha Cornubit.
Mirva[golegi | pennfenten]
Gweliow a garrek wodhosow
Fowt,a derr dre garrygi godhosek kottha
Kevili: karrek wodhosek gwrys dhyworth temmigow gwynn a garrek gottha, terrys ha kemyskys gans tewes rudh war woles avon.
Dik Meur Zimbabwe: bond meur a garrek danek a derr ynter karrygi godhosow. Gwrys veu an skeusen dhyworth lorell.
Trethow yw tylleryow didheurek rag studhya dororieth
....ha fowys ynwedh.
An als ma yn Pow Frynk a gomprehend an moon mika
Toul sempel mes posek rag an dororydh
An dororydh, David Johnston, war leder Menydh St. Helens.. Ladhys veu nebes ouryow awosa yn tardh loskvenydhyek.
Edhen kiger ow sevel war benn kist a golonennow karrek tardrys dhyworth yn-dann an nor.
Dororydhyon a vir orth nebes samplow a garrek, rag kavos monyow.
An mappa ma a dhiskwedh chyf “platys” arenep an Nor ha’n fordh mayth usi ow movya.
|
An erthygel ma yw onan a'n 1,000 erthygel posekka war Wikipedia. |