Tirfurv

Dhyworth Wikipedya, an godhoniador rydh

Tirfurv yw shap aswonadow a enep an tir (ha treweythyow gweli an mor). I a hwer yn lies sort a vynsow, yntra nebes metrow dhe gansow a gilometrow.

Klassa tirfurvow[golegi | pennfenten]

Y hyllir klassa tirfurvow yn niver a fordhow. Unn fordh yw herwydh an kerghynnedh mayth yw furvyes, po an eghen a garrek a dhelenow myns ha shap an tirfurvow, po y dyller herwydh argerdhow tektonek.

Kerghynnedh[golegi | pennfenten]

Tirfurvow arvorel[golegi | pennfenten]

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen, tirfurvow arvorel)

Tirfurvow arvorel yw gwrys gans ober an tonnow, owth esknia, treusperthi ha godhesa stoffow.

Tirfurvow arvorel eskniansel[golegi | pennfenten]

Penntir, baya, sawen ha stakk yw ensamplow a dirfurvow war an arvor gwrys gans esknians.

Tirfurvow arvorel godhesansel[golegi | pennfenten]

Wosa esknians, an mor a dreusberth tewes hag erel ha's godhesa, ow furvya trethow ha tavasow tewes.

Tirfurvow avon[golegi | pennfenten]

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow avon)

Argerdhow a esknians ha godhesans hevelep dhe dirfurvow arvorel a hwer gans avonow.

Tirfurvow avon eskniansel[golegi | pennfenten]

Tirfurvow eskniansel tipek yw dowrlamm, kownans ha kowbollow.

Tirfurvow avon godhesansel[golegi | pennfenten]

Y'n keth fordh, an avon a dreusberth ha godhesa tewes ha leys war an fennva. Tirfurvow tipek yw fennva,delta ha heyl.

Tirfurvow rewlivel[golegi | pennfenten]

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow rewlivel)

Rewlivow ha lienyow rew a yll esknias ha godhesa mynsow meur a stoff.

Tirfurvow rewlivel eskniansel[golegi | pennfenten]

Rewlivow a eskni kommow, nansow U, kribow ha kern.

Tirfurvow rewlivel godhesansel[golegi | pennfenten]

Rewtinyow, bronnegi ha marianow yw tirfurvow godhesansel tipek kawsys gans rewlivow.

Tirfurvow frosrewlivel[golegi | pennfenten]

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen frosrewlivans)

Ynwedh, kemyskans a argerdhow avon ha rewliv a gaws tirfurvow frosrewlivel, kepar ha pollow kalter, leskargvaow hag avonow plethys.

Tirfurvow godhesans rewlivel

Tirfurvow amalrewlivel[golegi | pennfenten]

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen amalrewlivans)

Tirfurvow amalrewlivel a hwer yn tylleryow a-ugh rewlivow (nunatakow) po ogas dhe rewlivow. Argerdhow kepar ha ober rewi-teudhi a askor tirfurvow kepar ha radel, kleusvaow ha dor patronyow.

Tirfurvow eolek[golegi | pennfenten]

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow eolek)

Ober an gwyns a yll esknias, treusperthi ha godhesa tewes ynwedh.

Tirfurvow eolek eskniansel[golegi | pennfenten]

Ober an gwyns, ow hwytha tewes erbynn enep karrek a yll gul niver a dirfurvow, kepar ha meyn skavel gronek, ventifaktow ha yardangow.

Tirfurvow eolek godhesansel[golegi | pennfenten]

An gwyns a guntel tewes dhe wul breow gelwys tewynnow. Yma lies sort ha shap anedha.

Tirfurvow tektonek[golegi | pennfenten]

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow tektonek)

Gwayans an plattys tektonek a wra tirfurvow meur ha byghan, ow krog war aga thyller komparek dhe emlow dyffrans.

Tirfurvow emlow drehevyek[golegi | pennfenten]

Dew blat a wra gwaya a-les. Hemm a furv loskvenydhyow basalt a-hys keynow kres an keynvor, keffrys ha nansow fols ha tell tanvorel.

Tirfurvow emlow kisus[golegi | pennfenten]

Pan wra dew blat gwaya an eyl tro'ha y gila, furvyes yw kadonow menydhyow kepar ha'n Andes, stratoloskvenydhyow ha kleudhyow islonkel.

Tirfurvow emlow gwithyasel[golegi | pennfenten]

A-hys emlow gwithyasel, nyns yw krestennen nowydh gwrys po distruys. Yn le henna, an eyl tu a way hevelys dh'y gila. Ledrow serth, pollow fowt gans hyns ygam-ogam a hwer.

Karrygi[golegi | pennfenten]

Eghennow dyffrans a garrek a's teves gnasow dyffrans. Hemm yw skila tirwedhow dyffrans, ow krog war an fordh yth esknions po tewedha.

Men growan[golegi | pennfenten]

Men growan a dewedh yn blockys pedrek. Hemm a furv karnow, pur aswonnys yn Kernow ha Dewnans. Tirfurvow hevelep, mes yn ranndiryow trovannel, yw kopjes ha bornhardts.

Krey[golegi | pennfenten]

Karrek dellek yw krey, ytho ny wra goverow frosa war enep an tir. Y'n termyn wosa Oos an Rew, an tir o rewys ytho dowr teudh a esknias nansow, yth yw segh lemmyn. Krey a furv ledrow serth, hag eskniys yw avel alsow gans an mor.

Kalgh[golegi | pennfenten]

Kalgh a furv sett a dirfurvow arbennik drefen bos tewedhys yn es gans dowr. Karst yw hanow an tirwedh ma. I a gomprehend gogowyow, lenkdell ha daspennfentenyow.

Gwylar[golegi | pennfenten]

Unn furv arbennek a galgh kevys y'n mor yw gwylar. Ev a hwer avel kribow yn ranndiryow trovannel.

Dorles[golegi | pennfenten]

Y hyllir klassa tirfurvow herwydh aga tyller war enep an nor. Yn tylleryow Alpek ha penneghlek (Arktik hag Antarktik), tirfurvow rewlivel hag amalrewlivel yw kemmyn. Gwarthevys yw dorlesow temprek gans tirfurvow avon. Gwelys yw tirfurvow eolek yn difeythtiryow an is-trovannow. Tewedha krev y'n trovannow a askor gweresow down ha tirfurvow men growan.

Tirfurvow war blanettys erel[golegi | pennfenten]

A-dhia an 1960ow, lies tavell efanvos re vysytyas planettys erel. Yn farthys, possybyl o dhe weles tirfurvow pur hevelep dhe'n re war an nor. Diskudhys yw ensamplow a dirfurvow avon ha tewynnow war an planet Meurth, tirfurvow rewlivel war Blouton, lynnyn war an loor Titan, loskvenydhyow war Io ha Gwener. Unn argerdh pur gemmyn war blanettys erel nag yw mar gemmyn war an Nor drefen bos dhodho ayrgylgh yw kowdelli.

Ensamplow a gowdell[golegi | pennfenten]

Ensamplow a dirfurvow erel y'n Kevreyth Howlek[golegi | pennfenten]