Tirfurv tektonek

Tektonieth plattys: teyr eghen a amal plat ha pluven booth

Tirfurvow tektonek ew an tirfurvow thew furvyes gen tektonieth plattys, an gwayans skeul veur a radnow a'n lithosfer. Gwayans an plattys tektonek a wra tirfurvow meur ha bian, ow kregi war aga theller komparek dhe emlow dyffrans.

Tirfurvow emlow derevyek

Ema dew blat ow kwaya a-les. Hebm a furv menedhyow tan basalt a-hes keynow kres an mor bras, keffrys ha nansow fols ha tell tanvorel.

Delinyans a venedh tan skoos

Menedhyow tan skoos

Loskvenydh skoos po menedh tan skoos ew menedh tan meur gen ledrow hir ha hweg. An hanow a dheu dhort treylyans a "Skjaldbreiður", menedh tan skoos en Rewenys a styr y hanow “skoos ledan” a’y hevelepter dhe skoos gwerryor.

Menedhyow tan skoos ew furvyes herwydh usadow gen lava a ell resek en es. Drefen hedna, derevys ew an menedh dres termyn gen gwiskas woja gwiskas a lava basaltik linyel a res dhort tardhellow po folsow war enep an menedh tan. Meur a venedhyow tan moyha an Norvys ew menedhyow tan skoos.

• 
  Skjaldbreiður
• 
  Mauna Loa

Nans fols

Nans fols

Pan wrello dew blat gwaya a-les, nans fols a furv. Terweythyow, ma ledrow serth war an dew denewen, ha war achesonyow erel, war udn tenewen en udnik. An ensampel moyha ew Nans Fols Meur Afrika. Kevys ew pednfentednyow tobm ha pigern lusow (menedhyow tan bian) enna, hag en venowgh ma lydnow ow lenwel an strasow.

Keyn kres an mor bras

Ma dew blat ow kwaya a-les a furv kadon hir a venedhyow, dell ew usys en-dadn level an mor. Kevys ew tell tanvorel hidrothermol war anjei. An keynow a ell bos a-ugh level an mor en enesow pekar ha Rewenys ha Tristan da Cunha.

• 
  Bowheans a furvyans keyn kres an mor bras
• 
  Nans fols en Rewenys
• 
  Tell tanvorel hidrothermel
• 
  Enys volkanek war geyn kres an Mor Bras Atlantek
• 
  Lydn Tanganyika en Nans Fols Afrika est

Tirfurvow emlow destriys

Pan wrelho dew blat gwaya an eyl tro'ha y gila, furvyes ew kadonow menedhyow pekar ha'n Andes, stratoloskvenydhyow ha kleudhyow islonkel.

Kadon menedhyow Andesitik

Ma an diapirow a vagma pooth owth yskydna ha dos dhe enep an nor avel kadon a venedhyow tan. An magma a gomprehend kemyskans a gresten an mor bras ha kresten vrastiryel. Drefen bos an Andes pana ensampel, henwys veu an garrek andesit dhort anjei.

Stratoloskvenydh

Stratoloskvenydhyow

An chif sort a venedhyow tan kevys war emlow destriys ew stratoloskvenydhyow. Ma anjei meur moy hedardh ages menedhyow tan skoos. Pan wrelho stratoloskvenydh tardha, askorrys ew levelyow lusow ha lava. Pur serth ew an ledrow, hag en venowgh shap trihornek ew an menedh, pekar ha Menydh Fuji ha Cotopaxi.

Kleudh islonkel

Pan wrelho kresten an mor bras sedhi en-dadn kresten an brastir, furvyes w kleudh islonkel, hebm ew radn dhown dres ehen a’n mor bras. En tipek ma dhe anjei les a 50 - 100 km ha downder a 3 - 4 km en-dadn level an mor. Ma a-dro dhe 50,000 km a gleudhyow an mor bras dres oll an bes, an brassa radn anodhans a-derdro an Mor Bras Kosel, po en Mor Bras Eynda. An downder moyha rekordys ew Downder Challenger en Kleudh Mariana, gen downder a 11,034 m (36,201 tr) en-dadn level an mor.

• 
  Kadon menedhyow an Andes
• 
  Kleudh islonkel Puerto Rico
• 
  Stratoloskvenydh Cotopaxi

Tirfurvow emlow gwithyasel

A-hes emlow gwithyasel, nag ew kresten nowydh gwres po distruys. En le hedna, ma an eyl tu ow kwaya komparys dh'y gila. Ledrow serth, pollow fowt ha ryvers gen kors ygam-ogam a hwer.

• 
  Fowt San Andreas, Kaliforni
• 
  Lydn San Andreas, ensampel a boll fowt
• 
  Kleger fowt kawsys gen dorgrys

Ma an erthygel ma usya an Furv Skrifys Savonek a-barth Kernowek diwedhes.