Tirfurv tektonek

Tektonieth plattys: teyr eghen a amal plat ha pluven booth

Tirfurvow tektonek yw an tirfurvow yw furvyes gans tektonieth plattys, an gwayans skeul veur a rannow a'n lithosfer. Gwayans an plattys tektonek a wra tirfurvow meur ha byghan, ow krog war aga thyller komparek dhe emlow dyffrans.

Tirfurvow emlow drehevyek

Dew blat a wra gwaya a-les. Hemm a furv loskvenydhyow basalt a-hys keynow kres an keynvor, keffrys ha nansow fols ha tell tanvorel.

Delinyans a loskvenydh skoos

Loskvenydhyow skoos

Loskvenydh skoos yw loskvenydh meur gans ledrow hir ha hweg. An hanow a dheu dhyworth treylyans a "Skjaldbreiður", loskvenydh skoos yn Rewenys a styr y hanow “skoos ledan” a’y hevelepter dhe skoos gwerryor.

Loskvenydhyow skoos yw furvyes herwydh usadow gans lava a wra resek yn es. Drefen henna, drehevys yw an menydh dres termyn gans nivel wosa nivel a lava basaltik linyel a res dhyworth tardhellow po folsow war enep an loskvenydh. Lower a loskvenydhyow moyha an Norvys yw losvenydhyow skoos.

• 
  Skjaldbreiður
• 
  Mauna Loa

Nans fols

Nans fols

Pan wrello dew blat gwaya a-les, nans fols a furv. Treweythyow, yma ledrow serth war an dew denewen, ha war achesonyow erel, war unn tenewen yn unnik. An moyha acheson yw Nans Fols Meur Afrika. Kevys yw pennfentenyow tomm ha pigern lusow (loskvenydhyow byghan) ynna, hag yn fenowgh lynnyn a lenow an strasow.

Keyn kres an keynvor

Dew blat a way a-les a furv kadon hir a venydhyow, dell yw usys yn-dann nivel an mor. Kevys yw tell tanvorel hidrothermol warnedha. An keynow a yll bos a-ugh nivel an mor yn enesow kepar ha Rewenys ha Tristan da Cunha.

• 
  Bewheans a furvyans keyn kres an keynvor
• 
  Nans fols yn Rewenys
• 
  Tell tanvorel hidrothermel
• 
  Enys loskvenydhyek war geyn kres an Keynvor Iwerydh
• 
  Lynn Tanganyika yn Nans Fols Afrika est

Tirfurvow emlow kisus

Pan wra dew blat gwaya an eyl tro'ha y gila, furvyes yw kadonow menydhyow kepar ha'n Andes, stratoloskvenydhyow ha kleudhyow islonkel.

Kadon menydhyow Andesitik

An diapirow a vagma pooth a yskyn ha dos dhe enep an nor avel kadon a loskvenydhyow. An magma a gomprehend kemyskans a grestennen geynvorek ha brastiryel. Drefen bos an Andes pana ensampel, henwys veu an garrek andesit dhyworta.

Stratoloskvenydh

Stratoloskvenydhyow

An chif sort a loskvenydhyow kevys war emlow kisus yw stratoloskvenydhyow. Yth yns i moy hedardh a lower ages loskvenydhyow skoos. Pan wrello stratoloskvenydh tardha, askorrys yw nivelyow lusow ha lava. Pur serth yw an ledrow, hag yn fenowgh shap trihornek yw an menydh, kepar ha Menydh Fuji ha Cotopaxi.

Kleudh islonkel

Pan wrello an grestennen geynvorek sedhi yn-dann an grestennen vrastiryel, furvyes yw kleudh islonkel, hemm yw rann dhown dres eghen a’n keynvor. Yn tipek i a’s teves les a 50 - 100 km ha downder a 3 - 4 km yn-dann nivel an mor. Yma a-dro dhe 50,000 km a gleudhyow keynvorek dres oll an bys, an brassa rann anedha a-derdro an Keynvor Hebask, po yn Keynvor Eynda. An downder moyha rekordys yw Downder Challenger yn Kleudh Mariana, gans downder a 11,034 m (36,201 tr) yn-dann nivel an mor.

• 
  Kadon menydhyow an Andes
• 
  Kleudh islonkel Puerto Rico
• 
  Stratoloskvenydh Cotopaxi

Tirfurvow emlow gwithyasel

A-hys emlow gwithyasel, nyns yw krestennen nowydh gwrys po distruys. Yn le henna, an eyl tu a way hevelys dh'y gila. Ledrow serth, pollow fowt gans hyns ygam-ogam a hwer.

• 
  Fowt San Andreas, Kaliforni
• 
  Lynn San Andreas, ensampel a boll fowt
• 
  Kleger fowt kawsys gans dorgrys