Jump to content

Silikon

Dhyworth Wikipedya, an godhoniador rydh
Ensampel a Elven gymyk, polter helosk, lithophile Edit this on Wikidata
Klass govetelek Edit this on Wikidata
Furvell gymyk Si edit this on wikidata
Dydhyas diskudhans 1823 Edit this on Wikidata
Niver atomek 14 Edit this on Wikidata
Aray an elektrons 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p², [Ne] 3s² 3p² Edit this on Wikidata
Elektronegedhegedh 1.9 Edit this on Wikidata
Studh oksidyans −4, −3, −2, −1, 1, 2, 3, 4 Edit this on Wikidata
Rann a period 3, bagas 14 Edit this on Wikidata
Commons page Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gemyk niver 14 e'n Vosen Beriodek ew silikon. Y arwodh gemyk ew Si. An hanow a dheu dhort an ger Latin silex, ow styrya kelester. Usys veu silika avel kelesterow rag gul an toulys kensa. Essensek dhe nebes ehennow pekara diatomow ha spongow ew silikon avel silikon dioksid po silika (SiO2). Gwres ew aga formow dhort silika. Gwirhaval ew y vos essensek dhe dus ewedh. Nag ew silikon ha'y gesstoffow gwenonek. E'n gwettha pres, mars ew anellys perthyglow munys a silika e'n skevens, anjei a wra kawsya silikosis. Arwodhow ew anellans ronk, pasa ha fyllel anella. Kebmyn o an dises en-mysk tus val asbestos, oberoryon lesterva ha gweythvaow frodnow kerri neb a wre usya asbestos. Usys ew an kesstoff silikon rag gul ympyansow brodn.

En 1800 Syr Humphrey Davy a leveris silika dhe vos kesstoff, nag elven avel leveris Lavoisier. Bes na alja digelmi an elven gen elektrolysans. Diskudhys veu silikon gen Jöns Jacob Berzelius (1779-1848) en Stockholm en 1824. Kevys ew silikon en lies furv dres an Norvys. Pals ew tewes avel pednfenten silika. Balweyth re beu kowlwrys rag monyow silikon avel talk (en Ostri, Itali hag Eynda), ha mika (en Kanada, an Statys Unys ha Brasil). Furvow erel silika ew mar danow aga bos pur gostek, rag ensampel opal hag amethyst.

An diwysyans derevel a wra kregi war dewes ha lim (kalciom silikat), ha gul gweder ewedh. Silikon fest pur ew usys en korrasklos rag jynnow amontya. Karborundum (silikon karbid - SiC) ew ogas dhe'n keth kaletter hag adamant, hag usys ew avel daffar eskravus.

Gwres ew krohen an Norvys gen lies moon silikon pekara men growan. Poos atomek silikon ew 28.09, y boynt teudhi ew 1410°C ha'y boynt bryjyon ew 2355°C. Y dhosedh ew 2.3kg an liter. Hanter-olkan ew silikon. Glas-loos ew y wrysow gen lenter metelyek.

Ma an erthygel ma usya an Furv Skrifys Savonek a-barth Kernowek diwedhes.