Nitrojen
 | |
 | |
| Ensampel a |
Elven gymyk, atmophile element  |
|---|---|
| Klass |
dialkan diatomek, dialkan |
| Dydhyas diskudhans |
1772 |
| Niver atomek |
7 |
| Aray an elektrons |
1s² 2s² 2p³, [He] 2s² 2p³ |
| Elektronegedhegedh |
3 |
| Studh oksidyans |
−3, −2, −1, 1, 2, 3, 4, 5 |
| Rann a |
period 2, bagas 15 |
 Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia | |
Elven gymyk yw nitrojen, niver 7 y'n Vosen Beriodek. Y furvell gymyk yw N. An hanow a dheu dhyworth an geryow Greka nitron ha genes, ow styrya furvya solpyter. Aswonnys o nitrojen avel choke-damp yn Sowsnek y'n dalleth. Hanow ammonya, an gass NH3, a dheu dhyworth duw Ejyp koth, Ammon, awos bos ammoniom klorid (sal ammoniac, po holan Ammon) kevys yn ogas dhe'y dempel.
Gass nitrojen yw 78% a ayr. Essensek yw dhe vewnans. Rann a DNA ha lower a volekulennow posek bewoniethel yw, avel hemoglobin ha trenkennow amino. Nyns yw nitrojen gwenonek, mes pur wenonek yw nebes kestoffow nitrojen, avel nitrojen dioksid (NO2), hidrojen cyanid (HCN), hag ammonya (NH3).
Usys yw nitrojen linyel dhe rewi goos ha gul leuvvedhegneth kryogenik.
Polter gonn yw kemyskans a lowbren (karbon), sulfur ha solpyter (potassiom nitrat). Diskudhys veu nitroglycerin yn 1846. Y'n gwettha prys, ansad o. Ena, diskudhys veu dynamit gans Alfred Nobel yn 1867 orth y sugna war kieselguhr. Diskudhys veu an tressa kesstoff tardhadow a nitrojen, TNT, yn 1863.
Enysyes veu nitrojen rag an kynsa prys gans Daniel Rutherford (1749-1819) yn Karedin yn 1772. Askorrys yw 45 milvil tonnas a nitrojen dhyworth an ayr pub bledhen dre dhistyllans rannrivek (fractional distillation). Usys yw yn teyr fordh:
[1] avel ayrgylgh difysk (inert), hemm yw dhe synsi oksyjen dhyworth daffar ha kesstoffow, rag ensampel avalow a wra synsi yn yeynell diw vledhen yn ayrgylgh heb oksijen.
[2] dhe yeynhe, poynt bryjyon nitrojen yw -196°C.
[3] avel pennfenten dhe'n diwysyans kymyk, yma kansow a gesstoffow hag a dhalleth avel gass nitrojen, ha gorfenna avel boos, chiow, dillas, kerri ha medhegneth. Diwysyans a wra devnydhya an argerdh Haber dhe dreylya nitrojen dhe ammonya orth y dommhe gans katalydh yn-dann waskedh. Fritz Haber a waynyas an Pewas Nobel rag Kymyk yn 1918 awos an diskudhyans ma.
Poos atomek nitrojen yw 14.01, y boynt teudhi yw -210°C ha'n poynt bryjyon yw -196°C. Y dhosedh yw 1.25 gramm an liter. Gass diliw, anvlasus didhasoberek yw.
Mirva
[golegi | pennfenten]-
Ammon po Amun, duw Ejyptek -
Dynamit -
Kryo-leuvvedhegneth -
Alfred Nobel -
Daniel Rutherford -
Fritz Haber -
Gweythva askorra nitrojen
