Merkuri

Ensampel a	Elven gymyk, alkan, elven ughkendegi, chalcophile element
Klass	alkan wosa-tremenyans
Furvell gymyk	Hg
Niver atomek	80
Aray an elektrons	[Xe] 4f¹⁴ 5d¹⁰ 6s²
Elektronegedhegedh	2
Rann a	period 6, bagas 12, gwrians katalytek merkuri, tailings
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gymyk yw merkuri po arghans byw, niver 80 y'n Vosen Beriodek. Y furvell gymyk yw Hg, dhyworth an ger Latin hydrogyrum, ow styrya arghans linyel. An hanow merkuri a dheu dhyworth an planet. Nyns eus rann dhe verkuri y'n korf denel, mes ev a eksist yn pub tra byw yn mynsow munys awos y vos y'n ayrgylgh. Posna gans merkuri o kemmyn y'n termyn eus passyes, mes pur danow yw lemmyn drefen rewlyansow tynn yeghes ha sawder. Nans yw termyn hir, gorhemmynys o kalomel (merkuri klorid, Hg₂Cl₂) avel fysek lowsya. Pan dheuth pockys Frynk ha mos kudyn y'n 15ves kansvledhen, an unnik kur o corrosive sublimate, merkurik klorid (HgCl₂). Peryllus o an kur, hag ownek o tus a'n kur keffrys ha'n dises. Arwodhow posna merkuri yw drog penn, penn-dro, hwyja ha drog torr. Nivelyow ughel a verkuri a veu yn gols Isaac Newton (1642-1727), yn gwirhaval dhyworth y ober alkemi, hag yn gols Robert Burns, dhyworth dyghtyans rag an pockys frynk, keffrys ha Myghtern Henry VIII hag Ivan an Euthyk a Russi. Lavar koth yn Sowsnek yw mad as a hatter. Hemm a dheu dhyworth devnydh merkuri gans an re hag a wre pali dhyworth milvlew lostledanes ha konines.

Usys o moon merkuri, vermeyl po cinnabar (merkuri sulfid, HgS), avel liw rudh splann gan lymnoryon kynsistorek dhe afina fowys. Kevys veu jarrik leun a verkuri yn bedh yn Ejyp gans an hendhyskonydh Almaynek, Heinrich Schliemann (1882-1890). An alkemydh Chinek, Ko Hung (281-361OK) a skrifas a-dro dhe varth a dreylya cinnabar rudh splann dhe verkuri arghansek orth y dommhe. Aristotle an Grek, ha'n Roman, Pliny an Kottha a wodhya hemma ynwedh.

Cinnabar yw an chif moon hwath, kevys yn Spayn, Russi hag Itali dre vras. Askorrys yw 8,000 tonnas an vledhen. Usys yw dhe wruthyl klorin ha sodiom hidroksid. Nyns eus devnydh dhe verkuri rag tempredhellow, gul hattys ha batriow lemmyn.

Ensampel drok a dhefolya kerghynnedh gan merkuri veu an terosa Baya Minimata yn Nihon y'n 1950ow. Kowethyans kymyk leel a wrug diskarga 100 tunnas a verkuri an vledhen dres 30 bledhen. Yth esa gans puskes an baya nivel ughel a verkuri. Evredhek o dres 10,000 a dus a gavas 'Dises Minimata'.

Poos atomek merkuri yw 200.59, y boynt teudhi yw -39°C ha'y boynt bryjyon yw 357°C. Y dhosedh yw 13.5kg an liter. Alkan linyel arghansek yw merkuri.