Menegesydhieth

Ensampel a	movyans art, gis art
Dallethys	1900s
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Vincent van Gogh, Nos Sterennek, 1889

Egon Schiele, Honan-bortrayans gans lester du, 1911

Menegesydhieth (Sowsnek: Expressionism, Almaynek: Expressionismus) o movyans art arnowydh. Tipek dhodho yw an assay dhe veneges (menegi = express) amovyans hag omglewansow der usya perspektyv, liwyow, goskes ha golow yn fordh wreydhek hag annaturel a-der portraya gwirvos fisegel.

Y tallathas avel movyans avant-garde kyns Kynsa Bresel an Bys yn prydydhieth ha lymnans. Ev a dhisplegyas dhe vos movyans art posek y'n Almayn yn bledhynnyow a-varr an 20ves kansvledhen, ow komprehendya fylm, gwariva, pensernieth ha menestrouthi.

Oberow Menegesydhel (Expressionist) yn fenowgh a bortray own, muskotter ha payn. Arbennik a wir o hemma rag an lymnoryon Edvard Munch ha Vincent van Gogh a wodhevas kudynnow yeghes brysel ha bewnansow kales.

Y hwelir an keth themys yn ober artydhyon almaynek y'n termyn wosa Kynsa Bresel an Bys may kwelas euthow y'n vresel ha bewnansow kales y'n 1920ow kyns devedhyans Almayn Nazi.

Art[golegi | pennfenten]

Bagas a artydhyon - delinyans gans Ernst Kirchner, a artydhyon 'Die Brücke', a'n dhyghow dhe'n gledh - Müller, Kirchner, Heckel ha Schmidt-Rotluff

Der Blaue Reiter (An Marghek Glas) 1903

War dhiwedh an 19ves kansvledhen y feu lymnoryon kepar ha Paul Gauguin owth erya briow art europek kevos dre dhevnydh aventurus a liw. Ensampelow a vri yw liwans Edvard Munch, An Skrij hag ober Vincent van Gogh.

An lymnoryon ma a veu delanwes meur war genedhledh nessa lymnoryon europek, kepar ha'n Frynkyon Henri Matisse ha Georges Braque ha'n bagas Fauve, movyans art ynter 1900 ha 1910.

Aga liwansow a bortraya omglewans gans devnydh gwyls a liwyow. Nowydhynsi aga theknegow a sowdhanas arvreusysi, gans onan anedha ow tiskrifa aga ober avel 'Pott paynt tewlys yn enep an poblek'.

Y'n Almayn yn 1905 furvyes veu bagas art Die Brücke ("An Bons") yn Dresden a rannas lower a dybyansow Fauve. Aswonnys yw Die Brücke avel an bagas Menegesydhel kynsa.

Yn 1911 furvyes Der Blaue Reiter ("An Marghek Glas") yn München gans Wassily Kandinsky, Franz Marc hag August Macke mes an bagas a dheuth dhe benn gans Kynsa Bresel an Bys. Y feu res dhe Kandinsky asa an Almayn ha dehweles dhe Russi, ha ladhys veu Marc hag August Macke y'n omladh.

Wosa an vresel y tisplegyas Expressionismus dhe vos movyans art pur bosek y'n Almayn ow telenwel lymnoryon, skriforyon ha fylm dres oll an bys.

Folen dhyworth rolas yn diskwedhyans 'Art legrys', 1937, restrys gans an Nazis

Leverys yn fenowgh bos ober Menegesydhel rekord a'n Almayn y'n termyn na hag usys yw an term almaynek a-dro dhodho: zeitgeist (zeit = termyn, geist = omglewans).

Erbynn an 1930ow y'n Almayn, ober Menegesydhel a veu dampnys avel art legrys (po Entartete Kunst) gans an Nazis. Lettys veu lymnoryon rag diskwedhes aga liwansow. Lower a liwansow ha lyvrow a veu leskys gans an Nazis, hag y'n bledhynnyow a-wosa gorrys veu lies artydh ha skrifer yn prison. Res o dhe erel fia dhe'n fo dhe bowyow erel.

Wosa Nessa Bresel an Bys, y tisplegyas Abstract Expressionism (Menegesydhieth Tybel) y'n Statys Unys gans artydhyon kepar ha Jackson Pollock ha Mark Rothko.

Cinema[golegi | pennfenten]

Poster rag an fylm Das Cabinet des Dr. Caligari

Dres an 1920ow, y feu Cinema Venegesydhel y'n Almayn. Arta ober gwreydhek ha annaturel a berspektyv, liwyow, goskes ha golow o tipek, a-der portrayansow gwirvos.

Erbynn hedhyw prederys yw bos fylmow kepar ha Das Cabinet des Dr. Caligari, Metropolis, Der Golem ha Nosferatu klassigow.

Wosa henna, cinema menegesydhel almaynek a veu delanwes meur war fylmow Hollywood, yn arbennik Film Noir an 1950ow. An kevarwodher Fritz Lang ha'n gwarioryon Peter Lorre ha Conrad Veidt a removas dhe'n Statys Unys rag diank dhyworth an Nazis.

Y hwelir delanwes Menegesydhel y'n bys fylm hedhyw yn ober kevarwodhoryon kepar ha Tim Burton.

Lien, drama hag ilow[golegi | pennfenten]

Usys yw an term Menegesydhel ynwedh a-dro dhe ober lien. Yn fenowgh prederys yw dell dhiskwedh oberyow Franz Kafka ha James Joyce nasow Menegesydhel.

Dres termyn kott Expressionismus y'n Almayn y'n 1920ow dyllys veu an lyvrow termyn Der Sturm (An Hager Awel), a 1910 yn-rag ha Die Aktion, a 1911 yn-rag, gans bardhonieth ha lien plen menegesydhel a'n eyl tu ha liwansow gans Kokoschka, Wassily Kandinsky hag eseli erel Der Blaue Reiter.

Menegesydhieth a veu apert yn Gwariva an Almayn war dhalleth an 20ves kansvledhen gans Georg Kaiser hag Ernst Toller an skriforyon moyha tipek. Erel o Reinhard Sorge, Walter Hasenclever, Hans Henny Jahnn hag Arnolt Bronnen. An dramatydh swedek August Strindberg ha'n Alman Frank Wedekind a veu delanwes posek warnedha.

Niver a oberyow Menegesydhel a veu skrifys gans dramatydhyon amerikanek rag termyn kott y'n 1920ow, rag ensampel, dramas gan Eugene O'Neill (The Hairy Ape, The Emperor Jones a The Great God Brown), Sophie Treadwell (Machinal) hag Elmer Rice (The Adding Machine).

Dramatydhyon Menegesydhel Almaynek:

Georg Kaiser (1878)
Ernst Toller (1893-1939)
Hans Henny Jahnn (1894-1959)
Reinhard Sorge (1892-1916)
Bertolt Brecht (1898-1956)

Dramatydhyon delenwys gans Menegesydhieth

Usys veu Menegesydhieth dhe dheskrifa nebes oberyow ilow a-dhia 1918 yn-rag, yn arbennik ober Arnold Schoenberg ([[1874]]–[[1951]]) ha'y dhyskybel Anton Webern ([[1883]]–[[1945]]) hag Alban Berg ([[1885]]–[[1935]]). Komposoryon erel kelmys gans Menegesydhieth a gomprehend Ernst Krenek ([[1900]]–[[1991), Paul Hindemith (1895–1963) hag Igor Stravinsky (1882–1971).

Penserniaeth[golegi | pennfenten]

Tour Einstein, Potsdam

Delanwes Menegesydhieth dhe bensernieth ynwedh gans dau dhrehevyans yn arbennik. An Pavilion Gweder a veu towlys gans Bruno Taut rag an Diskwedhyans Werkbund yn Cologne yn 1914 ha'n Tour Einstein a 1921 gans Erich Mendelsohn yn Potsdam. An Tour, drehevys rag aspia war an ster, a dhiskwedh lies nas settow fylm Menegesydhel.

Y hyllir gweles aga delanwes war bensernieth arnowydh gans ragresoryon avel Walter Gropius ha Mies van der Rohe ha war dhrehevyansow kevos kepar ha Chi Opera Sydney ha Gwithti Yedhowek Berlin.