Galileo Galilei

Galileo Galilei
Galileo Galilei
Genys	15 Hwevrer 1564 ; Pisa
Mernans	8 Genver 1642 ; Arcetri
Trigva	Pisa, Padua, Florens
Kenedhlogeth	Duchy of Florence, Grand Duchy of Tuscany
Adhysk	professor
Alma mater	University of Pisa ;
ymgynghorydd y doethor	Ostilio Ricci ;
Galwesigeth	steronydh, filosofer, awgrymer, fisegydh, deviser, sterdhewinydh, polymath, dyskador pennskol, godhonydh, jynner, filosofer
Arvether	University of Padua; University of Pisa ;
Aswonnys rag	Galilean transformation, equations for a falling body
Tas	Vincenzo Galilei
Mamm	Giulia Ammannati
Kespar	Marina Gabo
Fleghes	Vincenzo Gamba, Maria Celeste
Eseleth	Accademia della Crusca, Akademi Lincei
Sinans

Galileo Galilei (15 Hwevrer 1564 – 8 Genver 1642) o liesroasek italek. Ev o professor awgrym ha godhonieth naturel yn Padua ha Pisa. Ev yw moyha a vri hedhyw rag y argyans gans an Eglos Katholik, a ledyas dh'y drial rag er gans an Gorhwithrans (Inquisition).

Bewnans[golegi | pennfenten]

Genys veu Galileo 15 Hwevrer 1564 yn Pisa, Duketh Florens. Ev o an kottha a bymp flogh. Y das o Vincenzo Galilei, skoler hag ilewydh. Yn 1574, an teylu Galilei a removas dhe Florens. Ena ev a dhallathas y adhysk formel y'n managhti Camaldolese.

Steronieth[golegi | pennfenten]

Nebes tus a grys bos Galileo an kynsa person dhe dhrehevel pellweller. Nyns yw hemma gwir, mes ev o an kynsa dhe dhyllo y aspiansow a daklennow steroniethel dre bellweller. Ev a dhiskudhas bos an Hyns Sen Jamys gwrys a lies steren. Ev a dhiskudhas peder loor a-dro dhe Jovyn, po Yow, loryow henwys an 'loryow Galilean' lemmyn. Ev a dhiskudhas bos breow war an Loor. Ev a dhiskudhas nammow howl. Ev a welas bos dhe'n planet Gwener gwedhow golow ha tewl kepar ha'n Loor. Hemm a weresas tus dhe wodhvos bos an Howl yn kres an Kevreyth Howlek, avel leveris Nicolaus Kopernikus.

Fysegieth[golegi | pennfenten]

Galileo a oberas moy yn fysegieth ages yn steronieth. Ev a studhyas forsedhow naturel, ow komprehendya diskudhyans pennrewl kinematek perthynekter (the kinematic principle of relativity). Byttegyns, ev yw kofhes rag taklow po na hwarva po a fyllis.

Hwedhel dyskybel Galileo, Vincenzo Viviani, a lever ev dhe yskynna Tour Kamm Pisa ha droppya pelyow kanon a bosow dyffrans, rag gwels py unn a dhrehedhsa an tir kynsa. Kyn feu aga fosow dyffrans, i a dhrehedhas an tir yn kettermyn. Ny venegas Galileo travyth a-dro dhe'n arbrov yn y notennow. Godhonydhyon a-lemmyn a lever Galileo dhe dybi an arbrov yn unnik. Galileo a dhiskudhas taklow dhe godha dhe'n tir y'n keth kevradh, a-der taklow kepar ha resystans gwyns a janjyas an kevradh. Hemm o dyffrans dhe dybyansow Aristotle, hen filosofer gans tybyans dyffrans. An brassa rann a bobel a sevis orth aswon diskudhyans Galileo, ha degemerys veu tybyans Aristotle dhe vos gwir bys dhe brov gans Isaac Newton bos Galileo ewn. Hemm a ledyas Newton dhe wul y Lagha Gravedh.

Ynwedh Galileo a assayas dhe rekna tooth golow. Ev a yskynnas bre, ha'y skoodhyer a yskynnas bre aral. Yma gans an dhew lugern gans gorher. Galileo a ygoras gorher y lugarn, ha'y skoodhyer ygeri y worher y honan pan welas lugarn Galileo. Galileo a vusuryas an termyn, hag ow kodhvos an pellder ynter an breow, ev a assayas estemya tooth golow. Byttegyns, ny oberas drefen bos tooth golow mar uskis.

Dyllansow[golegi | pennfenten]

An posekka yw:

Siderius nuncius (kannas sterennek). Venis 1610. Diskudhyans 'bysow nowydh' gans an pellweller.
Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo, Tolemaico et Copernicano. Florens, 1632. An keskows a vri yntra dew gevreyth bys, Dorkresonieth (tybyans Ptolemy) and Howlkresonieth (tybyans Kopernikus)'.
Discorsi et demonstrazioni mathematiche, intorno a due nuove scienze. (keskowsow ha diskwedhyansow mathematigel a-dro dhe dhiw wodhonieth nowydh) Leiden 1638. Skrifys veu an dyllans ma a-dro dhe ginematek pan veu Galileo prisner yn y ji y honan, ha dyllys veu yn Iseldiryow, dres tiredh an Gorhwithrans.

Trial rag er[golegi | pennfenten]

Galileo a-dherag an Gorhwithrans

Y teuth Galileo dhe gemeres tybyansow Kopernikus, bos an Howl yn kres an ollvys (godhvedhys y'n termyn na), yn le an Nor. Drefen y skoodhyans a'n tybyans ma, ha tybyansow erel, ev a dheuth dhe attendyans an Kessedhek Plontyans (hemm yw an Gorhwithrans). An Eglos a dhyskas bos an Nor stag, ha pup tra aral y'n ebron ow kwaya a-dro dhodho. An Gorhwithrans a rewlyas yn 1616 y hyllys bos tybyansow erel debatys avel possybyltas yn le fethow. Galileo a leveris ev dhe obaya. Ev a warias rann veur y'n domhwelans godhoniethel drefen an dadhel ma.

Awosa Galileo a dhebatyas an govyn yn y dhyllans moyha a vri, Keskows a-dro dhe'n Dhew Gevreyth Bys Posekka, dyllys yn 1632 dre gummyas an Gorhwithrans. Y skrifa godhoniethel o yn Latin dell yw usys rag kansow a wodhonydhyon dres Europa, mes hemm o onan a'n lyvrow skrifys yn Italek may hallsa milyow a Italians y redya. An lyver o yn furv keskowsow yntra tri den. An den a representyas tybyansow an Eglos o gelwys 'Simplicio'.

Hembrenkysi an Eglos neb o da gansa y lyvrow a-varra o serrys orth an lyver ma. An Gorhwithrans a oberas yn 1633. Dalghennys veu ev ha gorrys war drial. Kevys veu avel gogrysek a er. I a'n kofheas a denkys Giordano Bruno, veu leskys war an peul rag er a-dro dhe destennow kepar ha treusubstansegyans ha'n Trinsys. Bruno a grysas ynwedh bos an Nor owth omdreylya a-dro dhe'n Howl, ha bos dhe ster planettys. An Gorhwithrans a gonstrinas Galileo dhe omdenna y eryow yn-dann godros a eksekutya ha kildenna y lyvrow a dhyllo. Galileo a spenas an deg bledhen diwettha a'y vewnans avel prisner yn y ji y honan. Galileo a dhuryas skrifa a-dro dhe fysegieth ha testennow erel, a-der steronieth.

Hanow Galileo yw kowethys gans omladha rag an gwir godhoniethel. Kynth o res dhodho kildenna y eryow yn y drial, y krysir ev dhe leverel wosa an trial An Nor dhe omdreylya a-dro dhe'n Howl, ow leverel an lavar a vri "And yet it moves (Eppur si muove)". An lavar ma dheuth garm rag godhonieth.

Mernans[golegi | pennfenten]

Galileo Galilei a verwis 8 Genver 1642 yn Arcetri, Duketh Tuskani, Itali.

Yn kynsa, ynkleudhys veu yn stevel vyghan yn Eglos Santa Croce, Florens. Yn 1737 dasynkleudhys veu yn chif rann an basilica wosa men kov dhe vos drehevys ena rag y enora.

Enorys[golegi | pennfenten]

Hanow Galileo yw usys rag an re a sew:

Gal (treweythyow Galileo) hag ytho milligal ha mikrogal yw unses uskisheans usys yn gravimetrek. 1 Gal yw (1 cm/s2). Nyns yw an unses rann a system SI.
Galileo o tavell efanvos NASA eth dhe'n planet Jovyn. Gweythresk o ynter 1989 ha 2003.
Galileo Regio yw ranndir tewl war an loor Ganymede.
Galileo yw system GPS gwrys gans an Unyans Europek.