Toun
| Toun | |
|---|---|
| |
| Kemyskans a dounes (dhyworth an topp) toun gwynn, toun rudh, toun labol, toun askel velyn, toun lagas meur | |
| Klassans bewoniethek | |
| Gwlaskor: | |
| Fylum: | |
| Klass: | |
| Urdh: | |
| Teylu: | |
| Genera | |
| |
Toun (treweythyow touna) yw pysk dowr sall a long dhe'n trib Thunnini, isvagas a deylu an Scombridae (an brithili). An Thunnini a gomprehend 15 eghen a-dreus 5 kinda. Aga myns a wra varya yn feur, dhyworth an toun pellen (hys hirra: 50 cm po 1.6 troos-hys, poster: 1.8 kg po 4 poos) dhe'n toun rudh (hys hirra: 4.6 m po 15 troos-hys, poster: 684 kg po 1,508 poos) a yll bewa bys dhe 50 bloodh.
Tounes a yll gwitha tempredh korf ughella ages an dowr a-dro dhedha. Preydhyer gweythresek ha skav, an toun a'n jeves korf stremlinys hag yth yw yn-mysk an puskes skaffa y'n keynvor (derivys yth yll an toun askel velyn, rag ensampel, neuvya tooth bys dhe 75 km/our (47 m/our)). Kevys yns i yn dowrow tomm, mayth yns pyskessys yn kenwerthel yn efan avel pysk boos. Drefen gorpyskessa, nebes eghennow a dounes, kepar ha toun askel las an dhyghow, yw peryllys.
An ger "toun" a dheu dhyworth an ger Latin kres Thunnus (dhyworth an Hen Greka: θύννος, romanheys: thýnnos), yn y dro dhyworth θύνω (thýnō), ow styrya "fistena".
Taksonomieth[golegi | pennfenten]
An trib Thunnini yw skorren hag a gomprehend 15 eghen yn 5 kinda:
- teylu Scombridae
- trib Thunnini: tounes
- kinda Allothunnus: tounes moon
- kinda Auxis tounes fregat
- kinda Euthynnus: tounes byghan
- kinda Katsuwonus: tounes labol
- kinda Thunnus: tounas gwir
- iskinda Thunnus (Thunnus): bagas askel las
- iskinda Thunnus (Neothunnus): bagas askel velyn
- trib Thunnini: tounes
- teylu Scombridae
Eghennow gwir[golegi | pennfenten]
| Kernewek | Sowsnek | Hanow godhoniethel | Hys hirra | Poos moyha | Oos moyha | Skeusen | Gre IUCN |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Toun gwynn | Albacore tuna | T. alalunga | 1.4 m | 60.3 kg | 9-13 bloodh |  |
Bern lyha |
| Toun askel las an dhyghow | Southern bluefin tuna | T. maccoyii | 2.45 m | 260 kg | 20-40 bloodh |  |
Peryllys |
| Toun lagas meur | Bigeye tuna | T. obesus | 2.5 m | 210 kg | 5 - 16 bloodh |  |
Goliadow |
| Toun askel las an Hebask | Pacific bluefin tuna | T. orientalis | 3 m | 450 kg | 15 - 26 bloodh |  |
Ogas dhe wodrosys |
| Toun rudh | Atlantic bluefin tuna | T. thynnus | 4.6 m | 684 kg | 35 - 50 bloodh |  |
Bern lyha |
| Toun askel dhu | Blackfin tuna | T. atlanticus | 1.1 m | 22.4 kg |  |
Bern lyha | |
| Toun lost hir | Longtail tuna | T. tonggol | 1.45 m | 35.9 kg | 18 bloodh |  |
Nyns eus kedhlow |
| Toun askel velyn | Yellowfin tuna | T. albacares | 2.4 m | 200 kg | 5 -9 bloodh |  |
Bern lyha |
Eghennow erel[golegi | pennfenten]
| Kernewek | Sowsnek | Hanow godhoniethel | Hys hirra | Poos moyha | Oos moyha | Skeusen | Gre IUCN |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Toun moon | Slender tuna | Allothunnus fallai | 1.05 m | 13.7 kg |  |
Bern lyha | |
| Toun pellen | Bullet tuna | Auxis rochei | 0.5 m | 1.8 kg | 5 bloodh |  |
bern lyha |
| Toun fregat | Frigate tuna | Auxis thazard | 0.65 m | 1.7 kg | 5 bloodh |  |
Bern lyha |
| Toun brithel | Mackerel tuna | Euthynnus affinis | 1 m | 13.6 kg | 6 bloodh |  |
Bern lyha |
| Toun byghan | Little tunny | Euthynnus alletteratus | 1.2 m | 16.5 kg | 10 bloodh |  |
Bern lyha |
| Toun labol du | Black skipjack tuna | Euthynnus lineatus | 0.84 m | 11.8 kg |  |
Bern lyha | |
| Toun labol | Skipjack tuna | Katsuwonus pelamis | 1.1 m | 34.5 kg | 6-12 bloodh |  |
Bern lyha |
Pyskessa[golegi | pennfenten]
Dihevelep dhe'n brassa niver a buskes, a's teves kig gwynn, liw keher toun yw gwynnrudh po rudh. An keher a gemmer an liw dhyworth myoglobin, molekulen kelmi-oksyjen, askorrys gans tounes yn mynsow lower ughella ages puskes erel. Drefen bos an goos mar rych yn oksyjen, tounes a yll ri moy a nerthedh dh'aga heher ha neuvya uskissa.
Pysk posek yw toun yn kenwerthel. An Fondyans Sostenadewder Boos Mor Kesgwlasek (International Seafood Sustainability Foundation) a with derivansow manylys war studh stockys ollvysel tounes. Herwydh an ISSF, an eghennow posekka rag pyskessa yw toun askel velyn, toun lagas meur, toun rudh, toun gwynn ha toun labol.
An kachyans ollvysel a janjyas dhyworth 300,000 tonnas an vledhen wosa Nessa Bresel an Bys dhe 1 milvil tonnas erbynn 1960, ha moy ages 4 milvil tonnas erbynn hedhyw. Pris toun re yskynnas yn feur drefen an fowt a stockys. Moy ha moy a dounes yw gwithys avel puskes kowel yn pyskvaow yn Ostrali, an Mor Kres ha Nihon.
Yn fenowgh tounes a neuv gans pyffyers ha prederys yw dell wra hemma gweres aga omwitha rag morvleydhes.
Boos[golegi | pennfenten]
Prederys yn kemmyn bos kig toun tamm denti. Erbynn lemmyn, treghow kig toun yw komprehendys yn saladys ha sandys rastellys gans keginoryon gorwaswonnys an pellwolok. Yn fenowgh, dyghtys yw touna kriv yn sandys nihonek kepar ha sushi po sashimi. Lower a dounes yw kavasys yn olewow po hyli.
