Toun

Dhyworth Wikipedya, an godhoniador rydh
Toun
Kemyskans a dounes (dhyworth an topp) toun gwynn, toun rudh, toun labol, toun askel velyn, toun lagas meur
Klassans bewoniethek
Gwlaskor:
Fylum:
Klass:
Urdh:
Teylu:
Genera
  • Allothunnus: tounes moon
  • Auxis: tounes fregat
  • Euthynnus: tounes byghan
  • Katsuwonus: tounes labol
  • Thunnus: tounes gwir

Toun (treweythyow touna) yw pysk dowr sall a long dhe'n trib Thunnini, isvagas a deylu an Scombridae (an brithili). An Thunnini a gomprehend 15 eghen a-dreus 5 kinda. Aga myns a wra varya yn feur, dhyworth an toun pellen (hys hirra: 50 cm po 1.6 troos-hys, poster: 1.8 kg po 4 poos) dhe'n toun rudh (hys hirra: 4.6 m po 15 troos-hys, poster: 684 kg po 1,508 poos) a yll bewa bys dhe 50 bloodh.

Tounes a yll gwitha tempredh korf ughella ages an dowr a-dro dhedha. Preydhyer gweythresek ha skav, an toun a'n jeves korf stremlinys hag yth yw yn-mysk an puskes skaffa y'n keynvor (derivys yth yll an toun askel velyn, rag ensampel, neuvya tooth bys dhe 75 km/our (47 m/our)). Kevys yns i yn dowrow tomm, mayth yns pyskessys yn kenwerthel yn efan avel pysk boos. Drefen gorpyskessa, nebes eghennow a dounes, kepar ha toun askel las an dhyghow, yw peryllys.

An ger "toun" a dheu dhyworth an ger Latin kres Thunnus (dhyworth an Hen Greka: θύννος, romanheys: thýnnos), yn y dro dhyworth θύνω (thýnō), ow styrya "fistena".

Golinyans skorren (cladogram) tounes
Golinyans skorren (cladogram) tounes

Taksonomieth[golegi | pennfenten]

An trib Thunnini yw skorren hag a gomprehend 15 eghen yn 5 kinda:

  • teylu Scombridae
    • trib Thunnini: tounes
      • kinda Allothunnus: tounes moon
      • kinda Auxis tounes fregat
      • kinda Euthynnus: tounes byghan
      • kinda Katsuwonus: tounes labol
      • kinda Thunnus: tounas gwir
        • iskinda Thunnus (Thunnus): bagas askel las
        • iskinda Thunnus (Neothunnus): bagas askel velyn

Eghennow gwir[golegi | pennfenten]

Thunnus - an bagas askel las
Kernewek Sowsnek Hanow godhoniethel Hys hirra Poos moyha Oos moyha Skeusen Gre IUCN
Toun gwynn Albacore tuna T. alalunga 1.4 m 60.3 kg 9-13 bloodh Bern lyha
Toun askel las an dhyghow Southern bluefin tuna T. maccoyii 2.45 m 260 kg 20-40 bloodh Peryllys
Toun lagas meur Bigeye tuna T. obesus 2.5 m 210 kg 5 - 16 bloodh Goliadow
Toun askel las an Hebask Pacific bluefin tuna T. orientalis 3 m 450 kg 15 - 26 bloodh Ogas dhe wodrosys
Toun rudh Atlantic bluefin tuna T. thynnus 4.6 m 684 kg 35 - 50 bloodh Bern lyha
Neothunnus - an bagas askel velyn
Toun askel dhu Blackfin tuna T. atlanticus 1.1 m 22.4 kg Bern lyha
Toun lost hir Longtail tuna T. tonggol 1.45 m 35.9 kg 18 bloodh Nyns eus kedhlow
Toun askel velyn Yellowfin tuna T. albacares 2.4 m 200 kg 5 -9 bloodh Bern lyha

Eghennow erel[golegi | pennfenten]

Tounes erel
Kernewek Sowsnek Hanow godhoniethel Hys hirra Poos moyha Oos moyha Skeusen Gre IUCN
Toun moon Slender tuna Allothunnus fallai 1.05 m 13.7 kg Bern lyha
Toun pellen Bullet tuna Auxis rochei 0.5 m 1.8 kg 5 bloodh bern lyha
Toun fregat Frigate tuna Auxis thazard 0.65 m 1.7 kg 5 bloodh Bern lyha
Toun brithel Mackerel tuna Euthynnus affinis 1 m 13.6 kg 6 bloodh Bern lyha
Toun byghan Little tunny Euthynnus alletteratus 1.2 m 16.5 kg 10 bloodh Bern lyha
Toun labol du Black skipjack tuna Euthynnus lineatus 0.84 m 11.8 kg Bern lyha
Toun labol Skipjack tuna Katsuwonus pelamis 1.1 m 34.5 kg 6-12 bloodh Bern lyha

Pyskessa[golegi | pennfenten]

Dihevelep dhe'n brassa niver a buskes, a's teves kig gwynn, liw keher toun yw gwynnrudh po rudh. An keher a gemmer an liw dhyworth myoglobin, molekulen kelmi-oksyjen, askorrys gans tounes yn mynsow lower ughella ages puskes erel. Drefen bos an goos mar rych yn oksyjen, tounes a yll ri moy a nerthedh dh'aga heher ha neuvya uskissa.

Pysk posek yw toun yn kenwerthel. An Fondyans Sostenadewder Boos Mor Kesgwlasek (International Seafood Sustainability Foundation) a with derivansow manylys war studh stockys ollvysel tounes. Herwydh an ISSF, an eghennow posekka rag pyskessa yw toun askel velyn, toun lagas meur, toun rudh, toun gwynn ha toun labol.

An kachyans ollvysel a janjyas dhyworth 300,000 tonnas an vledhen wosa Nessa Bresel an Bys dhe 1 milvil tonnas erbynn 1960, ha moy ages 4 milvil tonnas erbynn hedhyw. Pris toun re yskynnas yn feur drefen an fowt a stockys. Moy ha moy a dounes yw gwithys avel puskes kowel yn pyskvaow yn Ostrali, an Mor Kres ha Nihon.

Yn fenowgh tounes a neuv gans pyffyers ha prederys yw dell wra hemma gweres aga omwitha rag morvleydhes.

Boos[golegi | pennfenten]

Prederys yn kemmyn bos kig toun tamm denti. Erbynn lemmyn, treghow kig toun yw komprehendys yn saladys ha sandys rastellys gans keginoryon gorwaswonnys an pellwolok. Yn fenowgh, dyghtys yw touna kriv yn sandys nihonek kepar ha sushi po sashimi. Lower a dounes yw kavasys yn olewow po hyli.