Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas
Linen hyns-horn moon a-varr yn Kernow o an Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas. Y feu ygerys yn 1825 ha byldyes rag karga eskorrans an balyow kober yn arenebedh Pluwwenep dhe'n porthvaow war an Heylyn Restrongos a-dro dhe Dheveryon, ha rag dri glow yn-bann avel keunys rag an jynnow balweyth; diwettha ev a garyas tymber rag jistys pytt ha glow rag chiow.
Tamm moy es 9 milder (14 km) hir o an hyns-horn a veu byldyes dhe eyj kledhrennow kul 4 tros-hys (1,219 mm). Mergh a dennas an kensa trenow, mes lokomotyvyow-ethen a veu devnydhyes yn tiwettha. An hyns-horn a gregas war ekonomieth an balyow esa servyes ganso, ev a sewenis dhe'n keth pols avel an balyow. Hag i ow nagha, an hyns-horn a naghas keffrys. Ev a wrug degea wor'tiwedh yn 1915. Ny garyas ev trethysi bythkweth.
Y hyllir tresya lower a'n hyns hwath ha rann anodho yw Hyns-Diwrosa an Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas.
Istori
[golegi | pennfenten]Istori a-varr
[golegi | pennfenten]Meur ras dhe'n domhwelans diwysyansek, power-ethen a wrug mos ha bos kavadow yn Kernow a wallosegas an balya downna a vonow. Kober a-dhyworth Kernow a veu gorhellys dhe Gembra Soth awos bos res kavos meur a low rag y smeltya.
Ytho, yth esa fog war gargyans an kober ha sten dhe borth-mor ra'ga gorhella dhe-ves ha rag dri glow dhe'n jynnow-ethen a oberas an balyow esa owth ynkressya. Yn 1809, hyns-tramm privedh a veu byldyes dhe junya Porthtreth war arvordiryow an north gans an balyow a-dro dhe Bluwdhey ha Skorya, henwys an Hyns-tramm Porthtreth ha'n Hyns-tramm Poldice diwettha. Awos bos privedh an hyns-tramm ha'n porth yn Porthtreth, ny yllsons bos devnydhyes gans perghennow an balyow esa ow kesstrivya.
Balyow Kresennys
[golegi | pennfenten]Yn 1819, an negysydh John Taylor a wobrenas an Balyow Kresennys yn kosk. Y fons bagas a bymp bal a via forsakyes yn 1811 hag esa livys. Taylor a ynstallyas dew jynn-pompya 90 meusva - brassa ensamplys a'gan eghen y'n bys - hag ygeri skorenn kober 1 mildir (1.6 km) hir, brassa an bys y honan. An Balyow Kresennys a wrussa mos ha bos an pennval kober yn Kernow.
Mes res eses trovya furv a garya an monow dhe varghas. Dowrgleudh ha plottys erel a via profyes, mes nyns esens kowlwrys. Taylor a vynnas hyns-horn dhe garya eskorrans y valyow dhe Benn war Heylyn Restrongos. Ev a gevis skoodhyans arghansek yn Loundres heb skoodhyans a vernyow kernowek.
Reyth an Hyns-horn
[golegi | pennfenten]Reyth an Senedh veu grontyes war an 17ves mis Metheven 1824 gans chatel a £22,500 ha kummyas dh'y veurhe gans £10,00 aral mars a res. Yth esa'n hyns-horn dhe vos oberans-toll, res o dhe'n karyoryon devnydhya kertys aga honan wosa i dhe be an toll.
An reyth a leveris bos an pennhyns dhe vos a-dhyworth Resrudh dhe Benn gans lower a skorrennow, ow komprehendya onan a-dhyworth Dewdhek Stamp dhe Dhowr an Chas. Yth esa dhe vos gwellheansow dhe'n porth yn Narabo yn arenebedh Deveryon. An hyns eth dres Karardhek hag yn-nans an Nans Karnan dres Besow.
Drehevyans hag ygeryans
[golegi | pennfenten]Byldyes a veu an hyns-horn yn snell gans William Bruntonnas, mab an deviser albanek. Yth esa meur a dhorgeow ha serth o hyns an hyns-horn a ascendyas 600 tros-hys a-dhyworth Deveryon. An geyj a 4 tros-hys (1,219) o kemmyn yn Kembra Soth ha kledhrennow amal a veu devnydhyes.
Rannow a'n hyns-horn a ygeris a-dhyworth 1824, mes nyns esa saw yn 1826 yth ygeris an linen brederys. Yn 1827 ystynnansow a veu bylydyes hag ygerys; a-dhyworth Dibarthva Hwel Buller dhe Resrudh y honan ow servya an bal Penn-an-Dre ha'n drev hy honan, ha mildir aral a-dhyworth Deveryon dhe Gay Penn.
Oberansow a-varr
[golegi | pennfenten]Hyns-tramm esa oberys gans mergh o va yn hwreydhek. trenow esa tennys yn pub tu gans mergh hag yth esa meur a loupys-passya. An hyns-horn a garyas moy ages gwaytyes, gans moy ages 58,000 tonnas ha dendyl moy ages £2,000 pub bledhen. Leow-passya keworansel a veu ynstallyes yn 1831 ha'n porthvaow yn Deveryon a veu ystynnys.
Yth esa res nowedhi an kledhrennow yn 1831 - hemma war hyns-horn heb lokomotyvyow - hag yth esa problemys gans dasworrans an stockys men a ledanhas an geyj.
Kensa chalenjys
[golegi | pennfenten]An Hyns-horn Kernow West a ygeris yn 1839 ha gallesogi essa hedhas dhe borthow war arvordiryow an north. Y'n kethsam bledhen, gobrenans Taylor rag an balyow a dhiwedhas.
Ny yllas an gobrenoryon nowyth balya an keth mynsow avel Taylor hag yn 1840 budhow an hyns-horn a godhas gans 20% kynth esa moy tonasow karyes.
Yn 1824 Thomas Hall a veu apoyntyes ynjynor ha gorintendent an hyns-horn rag an nessa 20 bledhen.
Oberans gans lokomotyvyow
[golegi | pennfenten]An hyns-horn a ombrofyas rag ha kavos Reyth an Senedh dhe dhrehevel skorren dhe Hwel Bysi nag esa gorfenys. An reyth nowyth a allesogas devnydh a lokomotyvyow.
Dasworrys a veu an kledhrennow koth gans kledhrennow penn-tarow 50 peuns pub lath, owth eyldhevnydhya'n stockys men gwreydhek. Dew lokomotyv-ethen a veu prenys a-dhyworth Nielson & Co; yth esens henwys Miner (Den Bal) ha Smelter (Smeltyor). Jynnow 0-4-0 diberdank esens i esa delivrys yn mis Du 1854. Kertys brassa nowyth a veu prenys keffrys. Pris an jynnow ha kertys o £5,565.
An lokomotyvyow a yllas tenna 8 kert kergys (sommen a 50 tonnas) dhe Hwel Fortun, mes i a gisyas nebes kledhren ha gul frikcyon gans an halyoryon margh a oberas rann wartha an hyns-horn.
Bys dhe 1855 yth esa'n jynnow owth oberi dhe Dingtang (dhe'n west a'n balyow). Yth esa'n traffik ow meurhe war an skorren dhe Hwel Buller hag oberansow gans jynnow a dhallathas yn 1857.
An lokomotyvyow a veu oberys yn pur gales ha heb hedh. Yn 1858, y feus dewisys prenna tressa jynn. Yn mis Gwynngala 1859 Spitfire, jynn 0-6-0 diberdank gans Nielson, a dhallathas oberi. Ev a oberas an linen a-ugh dhe loup Nangiles, ow kul peswar viaj kowal pub dydh hag an jynnow erel ow tri traffik dhodho. Ogas hag oll an traffik yn-bann o glow ha kober yn-nans. An ober shuntya ha tenna trenow war an ystynnans dhe Benn a veu gwrys gans mergh.
Deklin an balweyth kober
[golegi | pennfenten]Yth esa'n balweyth kober ow teklinya y'n arenebedh yn 1860ow. Ev a wrug mos ha bos iselweyth yn 1870, pan an Balyow Kesunyes Clifford a wrug degea. Wosa an gwav poos a 1876-1877, an Odyt Konteth Bras, a wrussa kodha dhe dhasewnans ha mos ha bos lettyes, a dardhas ha kawsya an porth yn Deveryon dhe leunhe gans leys, ow kul gorhelyow dhe dhiskarga dres tender.
An kompani eth bankskwattyes yn mis Gwynngala 1879, mes ev a dhuryas ow kenwertha.
Deklin an Hyns-horn
[golegi | pennfenten]Hweljiow ha sodhvaow esa desedhys dhe Dheveryon, hag yth esa Miner dasvyldyes ena yn 1869. Wosa an hyns-horn dhe vos bankskwattyes, devnydhyes a veu Smelter avel jynn kreun; fowt a ewnans a ledyas dhe'n trenow ow tos dhyworth an kledhrennow.
Spitfire a veu dasvyldyes, mes myshyv o dasvyldyans Miner. Kist-dan nowyth a veu erghys, mes re veur o hi hag an framyow a veu hedhyes a-les dhe's esya. Hemma a hastyas usyans y spryngys ha tuyow a-dhelergh.
Wosa Hyns-horn an West Bras dhe dhos, brassa prener finek Balyow Basset a skwychyas dhe HWB. Y'n 6 mis a holyas, an hyns-horn a garyas 6,500 tonnas le a waras es an 22,000 y'n vledhen gens.
An linen a wrug degea war 25ves mis Gwynngala 1915, pan gemeras Miner an tren finek yn-nans dhe Dheveryon.
Didaklys a veu an hyns-horn ha'n lokomotyvyow, kertys ha kledhrennow a wrug mos ha bos skrap.
Kepar ha'n linen, a gregas war an balyow, an porth yn Deveryon a gregas war an hyns-horn. Le ages bledhen wosa ev dhe dhegea, an gorhel kenwerthel finek a wodrigas Deveryon.
Hyns
[golegi | pennfenten]- Resrudh (pytt Pluwwenep) 0m
- Lannergh 1½m
- skorren dhe val Hwel Bassett
- Karardhek 3m
- Melinyow Heyl
- Skorren dhe Dhowr an Chas a nyns esa gorfenys.
- Besow 6m
- Deveryon 8m
- Pennpoll 9m
Lokomotyvyow
[golegi | pennfenten]Hanow | Gwrier | Eghen | Dedhyas | Niver Hwel | Merkyansow |
---|---|---|---|---|---|
Miner (Den Bal) | Neilson | byldyes avel 0-4-0T
chanjyes dhe 0-4-2DD |
1854 | 81 dres lycklod | Dasvyldyes yn 1869 as avel 0-6-0DD. |
Smelter (Smeltyor) | Neilson | byldyes avel 0-4-0T
chanjyes dhe 0-4-2DD |
1854 | 82 dres lycklod | |
Spitfire | Neilson | 0-6-0DD | 1859 | 540 |
An tri lokomotyv a viras yn pur haval dhe'n eyl y gila. Yth esa tank pedrek a gerghynnas an kaltor ha chymbla hir ow tos dhyworto dhe bub jynn. Nyns esa kab leun dhedha.
Y'n jydh hedhyw
[golegi | pennfenten]Meur a fordh an hyns-horn a wra Hyns-Diwrosa an Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas a jun gans Hyns-Diwrosa an Skorren Plat Bras yn Resrudh.
Redya pella
[golegi | pennfenten]Yn Sowsnek yw pub onan a'n re ma.
- The Redruth and Chasewater Railway, 1824 - 1915, D B Barton, D Bradford Barton Ltd, Truro, 2nd edition, 1966
- Joseph Priestley, A Historical Account of the Navigable Rivers, Canals, and Railways, of Great Britain, Longman, Rees Orme, Brown and Green, London, 1831
- Hamilton Jenkin, A. K. (1972). The Cornish Miner (4th ed.). Newton Abbot: David and Charles. p. 173. ISBN 0-7153-5486-8.(citing Plymouth Institute (1887 - 90), 90, etc.)
- Hancock, Peter (2008). The Mining Heritage of Cornwall and West Devon. Wellington, Somerset: Halsgrove. p. 66. ISBN 978-1-84114-753-6.
- Kidner, R.W. (1938). Mineral Railways. The Oakwood Press.
- https://web.archive.org/web/20160508050232/http://kingedwardmine.co.uk/mineral-tramways/
- http://www.oliverscornwall.co.uk/mineraltramways.html#Chacewater
- "Railway Walks, The Birth of Steam". BBC Four. Retrieved 2 July 2009.
- Fairclough, Tony (1970). The Story of Cornwall's Railways. Truro: Tor Mark Press
- [1] The History of the Count House of Old Wheal Buller mine which overlooks the Buller branch of the Redruth and Chasewater Railway.