Fosforos
 | |
 | |
| Ensampel a |
Elven gymyk  |
|---|---|
| Klass |
dialkenyow liesatomek, dialkan |
| Dydhyas diskudhans |
1669 |
| Niver atomek |
15 |
| Aray an elektrons |
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p³, [Ne] 3s² 3p³ |
| Elektronegedhegedh |
2.19 |
| Studh oksidyans |
−3, −2, −1, 1, 2, 3, 4, 5 |
| Rann a |
period 3, bagas 15 |
 Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia | |
Elven gymyk yw fosforos, niver 15 y'n Vosen Beriodek. Y furvell gymyk yw P. An hanow a dheu dhyworth an ger Greka phosphoros, ow styrya 'karyer golow'. Phosphoros o hanow an planet Gwener po Borlowen yn grek ynwedh.
Pur wenonek ha flammadow yw furv moyha aswonnys fosforos, h.y. fosforos gwynn, le ages 100mg a alsa kawsya mernans. An elven a eksist avel fosfat (PO43-) yn naturel. Pur bosek yw fosforos rag tevyans ha displegyans y'n korf. Essensek yw dhe bub kell vyw. Rann yw a DNA, ha kalciom fosfat yw rann posek eskern. Avel gwenon, fosforos a wra omsettya war an avi.
Enyshes veu fosforos gans Henning Brandt yn Hamburg yn 1669. Usys o yn Breselyow an Norvys rag pellennow tanek, tanbellennow tan ha grenadow mog. Wosa seythen a omsettyansow ayr yn mis Gortheren 1943, 25,000 a danbellennow 14kg a fosforos a dhistruis an cita Hamburg. Bagas aral a gesstoffow dhe usya fosforos yw maynoryon nervow avel tabun, sarin ha VX.
Yma lies furv a vonow fosforos. An chif moon yw apatit, kevys yn Russi, an Statys Unys, Marokk, Tunisi, Togo ha Nauru. Askorrys veu 261 milvil tonnas a fosfat yn 2016. Usys yw dhe wul trenken fosfor, hag ena godeylyow. Usys yw gans diwysyans dhe wul devnydhyow gorthtan, gorthpryfyow ha ladhoryon hwen. Keworrys yw ev dhe lisiwyow.
Poos atomek fosforos yw 30.97, y boynt teudhi yw 44°C (fosforos gwynn), ha poynt bryjyon fosforos gwynn yw 280°c. Dosedh fosforos yw 1.8, 2.2. ha 2.7 kg an liter dhe fosforos gwynn, rudh ha du, y'n aray na. Dialkan yw fosforos, hag yma teyr furv, henwys gwynn, rudh ha du.
Mirva
[golegi | pennfenten]-
Lymnans gans Wright of Derby ow tiskwedha Henning Brandt ha diskudhyans fosforos -
Bal fosforos yn Nauru -
Tanbellennow tan ow komprehendya fosforos -
Tanbellen fosforos -
Tanbrennyer gans fosforos rudh -
Lisiw lestri -
Tren leun a fosfat yn Marokk -
Apatit, chif moon fosforos
.jpg)
