Oos Arnowydh A-Varr
An oos arnowydh a-varr a istori arnowydh a sew an Osow Kres diwedhes a'n oos wosa-klassek. Kynth yw an finwethow a dermyn a'n spys ma dedhlys, an spys a a-hys an termyn wosa an Osow Kres (c. 1400–1500) dres dalleth an Oos Hweldroyow (c. 1800). Darnosys yw gans istorioryon avel dalleth gans po an trygh Ottoman yn Sita Kostentin yn 1453, po an Dastinytheans yn Europa hag Asi Gres Timurid, po an tryghow Islamek y'n isvrastir Indek, po diwedh an Krowsgasow, po an Oos Diskevra (yn arbennik an viajyow Christopher Columbus ow talleth yn 1492, mes ynwedh diskevrans Vasco da Gama a'n hynsas mor dhe Eynda yn 1498), ha diwedha gans po an Domhwelans Frynkek yn 1789, po an sevel dhe nerth a Napoleon.
Yn degvledhennow a-gynsow, y hwrug istorioryon dadhla bos nas an moyha posek a'n oos arnowydh a-varr, a savla dreusvysyek, y gnas lesa hag ollvyselhe. Erbysiethow ha fundyansow nowydh a sordyas ha dos ha bos komplettha ha ollvysella dres an oos. An argerdh ma a dhallathas yn sita-statys kresosel a Itali North, dres oll Jen, Venis ha Milano, hag yn Bengal yn Eynda. An oos arnowydh a-varr a synsas ynno maystri an tybieth erbysiethel a varghajoregieth.
Yn Amerika, tus kyns-Columbus a dhrehevyas hwarheansow meur ha divers, y'ga mysk an Emperoureth Astek, an hwarheans Inka, an hwarheans Maya ha'y sitys ha'n Muisca. An trevesikheans Europek a Amerika a dhallathas dres an oos arnowydh a-varr, kepar ha'n fondyans a grespoyntys kenwertha Europek yn Asi hag Afrika ha a gevros dhe'n lesans Kristoneth dres an bys. An kenwerth Atlantek a gethyon ha'n hil-ladhans a dus teythyek Amerika a dhallathas dres an oos ma.
Y'n bys Islamek, wosa kodh an Dastinytheans Timurid, nellow kepar ha'n emperourethow Ottoman, Suri, Safavid ha Mughal a devis yn krefter. Dres oll y'n isvrastir Eynda, pennserneth, gonisogeth hag art Mughal a dhrehedhis aga anterth. Yth esa dhe'n Emperoureth Vughal hy honan, dell grysir, an brassa erbysieth y'n bys: brassa ages Europa West oll. Hemm a sinyas an oos a proto-diwysyansekheans.
Terniethow Chinek dyffrans ha shogunatys Nihonek a rewlyas Asi. Yn Nihon, an oos Edo a 1600 dhe 1868 yw henwys ynwedh an oos arnowydh a-varr. Yn Korea, y leverir y hwrug an oos arnowydh a-varr pesya a'n sevel a'n Dernieth Joseon dhe'n stallasyon a Vyghtern Gojong. Erbynn an 16ves kansvledhen, erbysiethow Asian yn-dann rewl a'n Dernieth Ving ha Bengal Mughal o kentrynnys gans kenwerth gans an Bortyngalysi, an Spaynyers ha'n Iseldirysi. Yn kettermyn, Nihon a wrug kenwerth Nanban wosa devedhyans an Bortyngalysi dres an oos Azuchi–Momoyama.
Tuedhyansow arnowydh a-varr yn ranndiryow dyffrans a'n bys o gwayans dhe-ves a fordhow kresosel a restrans politek hag erbysiethel. Fewdalieth a dheklinyas yn Europa, an bys Kristyon a welas diwedh an Krowsgasow ha unses kryjyek yn-dann an Eglos Katholik Romanek. Hemma a veu anfasthes gans an Reformasyon hag a gawsyas killash a lesas an Gorhwithrans ha'n Breselyow Kryjyans Europek. An breselyow na a synsas ynna Bresel an Deg Bledhen warn Ugens gosek ha gorfenna gans fondyans an kevreyth keswlasek arnowydh. Keffrys ha trevesikheans Europek a Amerika, an oos ma a synsas ynno an Hweldro Kenwerthek ha'n Oos Owrek a Vorladrynsi.
Tuedhyans erel a vri a'n oos arnowydh a-varr yw an displegyans a wodhonieth-previ, avonsyans teknegel uskissa ha uskissa, politegieth dinasek leg, viajyow uskissa awos gwellheansow mappys ha desin gorholyon, ha devedhyans a statys-kenedhlow.
Yma'n erthygel ma owth usya an Furv Skrifys Savonek a-barth Kernowek kres.
|
Onan a'n kans erthygel posekka war Wikipedya yw an erthygel ma. |