Eukaryota
| Eukaryotes | |
|---|---|
| |
| Eukaryotes ha nebes ensamplow a'ga diversita – gen an howl dhort an gornel gledh a-wartha: Gwenenen mason rudh, Boletus edulis, Chympansi, Isotricha intestinalis, Paw bran Iran, ha Volvox carteri | |
| Klassans bewoniethek | |
| Ugh-vagasow ha Gwlaskordhow | |
Organedhow eukaryotek nag ew possybyl ago classa en-dadn gwlaskordhow Plantae, Animalia po Fungi ew classys terweythyow e'n gwlaskor Protista. |
Eukaryot (liesplek Eukaryotes dhort an Greka εὖ (eu, "da") ha κάρυον (karyon, "cnowen") ew organedh gen killigow komplek, po killik sengel gen formys complek. E'n killigow ma, an stoff genetek po DNA ew restrys dhe gromasomow en sprusen an killik.
Enevales, plansow, algi ha fungow oll ew eukaryotes. Ewedh ema eukaryotes emysk an protistow udnkillik. Dhe'n contrary, nag eus dhe organedhow moy sempel, pecara bakteria hag archaea sprusen ha formys killik complek erel. Henwys organedhow a'n par na prokaryotes.
Dyghtys en venowgh ew eukaryotes avel arlotteth.
Eukaryotes a esplegyas e'n Eon Proterozoek. An eukaryote gwirhaval cottha ew Grypania, neusen dhiskorren qwilys gen hes bys dhe 30 mm. An mantedhednow cottha a dheu dhort balweyth horn ogas dhe Negaunee, Michigan, e'n [Statys Unys]]. Dedhyes veu an mantedhednow en kensa dhe 2,100 milvil bledhen alebma, bes whithrans diwettha a dhiskwedhas bos an dedhyas kompes nanj ew 1874 milvil vledhen. Grypania a dhuryas dhe'n era Mesoproterozoek.
Bagas aral coth dres ehen ew an acritarchs, kryjys dhe vos cystow po stap dinythi a blankton algel. Kevys vons nanj ew 1,400 mb, e'n era Mesoproterozoek.
Ema skiensydhyon ow tadhla a-dro dhe glassans an eukaryotes whath, ha profys veu niver a renkyansow. Nag ew versyons arnowydh unver a-dro dhe niver an wlaskordhow.
Form
[golegi | pennfenten]Killigow eukaryotek ew moy ages prokaryotes, dell ew usys. Anjei a ell bos deg kebmys. Ema dhe gilligow eukaryotes lies kennen ha form pervedhek gelwys organelles. Ema dhedha cytokorf eskern ewedh. Gwres ew an cytokorf eskern a korrbibednow ha korrneusednow. An radnow ew pur a bris en shap an killik. Gorrys ew TNA eukaryotek en fardellow henwys kromosomow, diberthys gen gwerthys korrneusednek dres radnans killigow. An brassa niver a eukaryotes a wra devnydh a dhinythyans reydhek dre frothusheans nag ew usys gen prokaryotes.
Nag eus reydhow dhe brokaryotes, bes anjei a ell passya TNA dhe vakteria erel. Direydhek ew aga diberthyans killik.
Ema dhe eukaryotes bagasow a gromosomow linyek thew desedhys e'n sprusen, ha'n niver a gromosomow ew tipek rag pub ehen, dell ew usys.
Kennen bervedhek
[golegi | pennfenten]En killigow eukaryotek, ema lies tra gen kennednow a-dro dhodhans. War-barth anjei ew henwys an system kennen bervedhek. Saghow sempel, gelwys whesiglow (vesicles en Sowsnek) ew gwres pan wra anjei egina dhort kennednow erel, pecara fleghes a wra whythednow gen tegen. Ema lies kell ow kemeres boos ha taklow erel owth usya neppeth gelwys endocytosis. En endocytosis, ema an gennen nessa dhe'n tu a-ves ow plegya war-ji hag ena pynchya dhe furvya whesik. Lies organell aral a dhallathas avel whesigow, dell hevel.
Kerhydnys ew an sprusen gen diw gennen dellek may hallo taklow entra ha mos en-mes. Ema dhe'n mayler sprusednek taklow warnodho haval dhe bibednow ha lienyow, gelwys an endoplasmic reticulum. An ER a wra gwaya protinyow, ha'ga gara dhe adhvesi.
Ema dhiw radn dhe ER, ER garow ha ER leven. Kelmys ew ribosomow dhe'n ER garow. Ema an protinyow gwres gans an ribosomow kelmys dhe'n ER garow owth entra an ER garow. Woja hedna ma anjei ow mos dhe'n whesigow, hag ow tevy ha pynchya dhort an ER leven. E'n brassa radn a eukaryotes, an whesigow gen protinyow enna a wra teudhi gen pil a whesigow gwastas gelwys korfow Golgi, mayth ew an protinyow a-ji chanjys arta.
Terweythyow chanjys ew whesigow may hallo gul udn pyth en ta (arbednegyans, po dyffransegyans kellek), Rag ensampel, ema ensaymow a-ji lysosomes hag a wra trethi an boos a dheu dhort whesigow boos, hag ema dhe beroksisomes ensaymow hag a dreth peroksid (gwenon) ma nag ew gwenon veth moy.
Ema dhe lies protozoan whesigow strothadow, a ell teudhi po pynchya dhort an gennen bella. Usys ew whesigow strothadow rag cartha dowr heb res. Ema nebes anodhans ow setha stoffow rag treylya preydhoryon dhe ves, po cachya boos. En organedhow lieskillik, hormonow ew gwres en venowgh en whesigow. En plansow complek, an brassa radn a gres an killik ew kemerys gen whesik hag a senj gwasgedh osmotek may hallo an killik senji y shap.
Dallethvos
[golegi | pennfenten]Drefen bos devedhyansow dyffrans dhe gilligow (organelles) eukaryotes, govynnys veu po skorren (clade) unys enjei po dhe'n contrary. Certan ew nag enjei unys. Organelles ew unsesow arbednegys a wra gweythresow cler, pecara mitokondria ha plastidow. Cler ew lebmyn oll an organedhow (po an brassa niver anodhans) dhe gawas devedhyans en prokaryotes, bakteria po archaea anserghek kens, ha bos an killik eukaryotek 'kemeneth a worrorganedhow' a wra kesoberi en 'demedhyans a esyans'. Hebm a hwarva rag an termyn kensa tredh bakteria nanj ew termyn pur hir rag askorra an class a vakteria gen kennen dhewblek henwys gram-negedhek. An class ma a gomprehend cyanobakteria, etho hebma o an kensa a niver a wharvedhyansow haval en story an eukaryotes.
Radn an Archaea
[golegi | pennfenten]Ema whithrans a-dhiwedhes ow tiskwedhes bos killigow archaea a gomprehendas lies udn a'n protinyow a veu othem dhodhans rag oberyans killigow komplek eukaryotes solabres.
Taksonomieth
[golegi | pennfenten]Protista ew bagas a organedhow udnkillik. Profyes veu taksonomiethow moy kompes, bes na ell skiensydhyon unverhe warnodhans. Rag an reson ma, Protista ew dhe les whath rag dadhla a-dro dhe'n organedhow ma. Udn classans arnowydh rag classa eukaryotes ew avel a sew:
| Opisthokonts | Enevales, fongow, choanoflagellates, hag erel. |
| Amoebozoa | An brassa niver a ameboydow ha fong lysnavedh |
| Rhizaria | Foraminifera, Radiolaria, ha protozoa erel ameboyd |
| Excavates | Divers protozoa flagellayt |
| Archaeplastida (po Primoplantae) | Plansow an tir, algi gwyrdh, algi rudh, ha glaucophytes |
| Chromalveolates | Heterokonts, Haptophytes, Cryptomonads, hag Alveolates. |
Bettegens, en 2005 ha woja hedna, skiensydhyon a leveris bos fowt a dhustuny rag niver a'n ugh-vagasow ma. Martesen an Eukaryotes ew unyes saw drefen bos aga hilligow devedhys dhort bakteria hag archaea. Bes ema dhe bub skorren a'n Eukaryotes dinythyans reydhek. Hedna, ha restrans ollgebmyn an sprusen ew an chif dustuny rag udn devedhyans ragdhans oll.
Ma an erthygel ma usya an Furv Scrifys Savonek (gen furvow tradycyonal) a-barth Kernowek diwedhes.