Archaea

Archaea
	Halobakteria
Klassans bewoniethek
Arlotteth:	Archaea

Archaea liwus yn geyser Midway

Archaea yw bagas a organedhow ungell. An hanow a dheu dhyworth an Greka αρχαία, "an huni koth". I yw isrannans posek a organedhow bew.

Archaea yw organedhow byghan, sempel. Diskudhys vons yn kynsa yn kerghynedhow pella (pellgares po extremophiles), mes lemmyn y tybir aga bos kemmyn yn studhyow kresek ynwedh. Lies unn a yll treusvewa yn tempredhow pur ughel (dres 80°C) po isel, po yn dowr pur holanek, trenk po lisliwek. Kevys yw re anedha yn geysers, tell tanvorel hidrothermel, ha fentynnyow oyl. Hwithrans a-dhiwedhes re dhiskudhas archaea dhe dhybri ammonya yn gweres ha dowr mor.

Y'n termyn eus passyes, klassys vons war-barth ha bakteria avel prokaryotes po monera, henwys archaebakteria, mes hedhyw aswonnys yw henna avel kammgemeryans. Yma dhe Archaea istori esplegyansek anserghek, hag ymons i ow tiskwedhes lies dyffrans yn aga bewgymygieth dhyworth furvow erel a vewnans. Klassys yns i lemmyn avel arlotteth diblans y'n Wedhen Bewnans. Y'n system ma, an teyr skorren diblans a esplegyans yw Archaea, Bakteria hag Eukaryota.

Archaea yw, kepar ha bakteria, prokaryotes: organedhow ungell na's teves sprusennow nag organellow kell a'n eghen eukaryote.

Kehevelyans dhe arlottethow erel[golegi | pennfenten]

An vosen a sew a gehevel gnasennow an teyr arlotteth.

Gnasen	Archaea	Bakteria	Eukarya
Kennen kell	Lipidow ether-kelmys, pseudopeptidoglycan	Lipidow ether-kelmys, peptidoglycan	Lipidow ether-kelmys, divers kesweythow
Kesweyth genyn	Chromosomow kylghek, treylyans ha treusskrifa hevelep dhe Eukarya	Chromosomow kylghek, treylyans ha treusskrifa dibarow	Chromosomow linek liesplek, treylyans ha treusskrifa hevelep dhe Archaea
Kesweyth kell pervedhek	Nyns eus organellow kelmys dhe gennen po sprusen kell	Nyns eus organellow kelmys dhe gennen po sprusen kell	Organellow kelmys dhe gennen po sprusen kell
Metaboledh	Liesplek, gans methanogenesis dibarow dhe Archaea	Liesplek, gans fotosynthesis, anallans ayrobek hag anayrobek, bragesyans hag awtotrofi	Fotosynthesis, anallans kellek ha bragesyans
Dinythyans	Dinythyans direydhel, treusworrans genyn gorwelyek	Dinythyans direydhel, treusworrans genyn gorwelyek	Dinythyans reydhel ha direydhel

Fethow didheurek a-dro dhe archaea[golegi | pennfenten]

Ny yll eghen vytholl a archaea usya fotosynthesis
Archaea a dhinyth yn tireydhel hepken
Lies eghen a archaea a drig yn kerghynedhow pella
Yn tihaval dhe vakteria, ny wra archaea askorra sporow
Archaea yw kemmyn y'n keynvor, yn plankton yn arbennek. I a gomprehend a-dro dhe 20% a gellow korrbryv y'n keynvor
Carl Woese a dhiskudhas archaea yn 1978

Gwlaskordhow ha fyluma[golegi | pennfenten]

Archaea ow teva yn dowr tomm Fenten Domm Morning Glory yn Park Kenedhlek Yellowstone

Gwedhen fylogenynnek ow tiskwedhes an perthynyans ynter an Archaea hag arlottethow erel bewnans. Eukaryotes yw liwys rudh, archaea gwyrdh ha bakteria glas. Dhyworth Ciccarelli et al. (2006)

Euryarchaeota
- Methanopyri
- Methanococci
- Eurythermea
- Neobacteria
DPANN
- ARMAN
  - Micrarchaeota
  - Parvarchaeota
- Aenigmarchaeota
- Diapherotrites
- Nanoarchaeota
- Nanohaloarchaeota
- Pacearchaeota
- Woesearchaeota
Proteoarchaeota
- (TACK) Filarchaeota
  - Aigarchaeota
  - Bathyarchaeota
  - Crenarchaeota
  - Geoarchaeota
  - Korarchaeota
  - Thaumarchaeota
- Asgardarchaeota
  - Lokiarchaeota
  - Thorarchaeskeusennik|ota
  - Odinarchaeota
  - Heimdallarchaeota

Parvarchaeum acidiphilum
Methanosarcina barkeri fusaro
Sulfolobus tengchongensis
Nanoarchaeum equitans