Archaea

Archaea
	Halobakteria
Klassans bewoniethek
Arlotteth:	Archaea

Archaea ew bagas a organedhow ungell. An hanow a dheu dhort an Greka αρχαία, "an eyl koth". Anjei ew isradnans a bris a organedhow bew.

Archaea ew organedhow bian, sempel. Diskudhys vons en kensa en kerhydnedhow pelha (pellgares po extremophiles), bes lebmyn tybys ew ago bos kebmyn en studhyow mygyl ewedh. Lies udn a ell treusvewa en temperedhow pur ûhel (dres 80°C) po isel, po en dowr pur holanek, trenk po alcaliek. Kevys yw nebes anodhans en geysers, tell hydrothermel en dadn vor , ha fentydnyow oyl. Ema dhe whithrans a-dhiwedhes diskudhys archaea dhe dhebri bolelmanek (ammonya) en gweres ha dowr an mor.

E'n termyn ew passyes, classys vons war-barth ha bakteria avel prokaryotes po monera, henwys archaebakteria, bes hedhyw aswonys ew hedna avel myskemeryans. Ema dhe Archaea story esplegyansek anserhek, ha ma anjei ow tiskwedhes lies dyffrans en aga bewgemygieth dhort furvow erel a vownans. Classys enjei lembyn avel arlotteth diblans e'n Wedhen Bownans. E'n system ma, an teyr scorren diblans a esplegyans ew Archaea, Bakteria hag Eukaryota.

Archaea ew, pecara bakteria, prokaryotes: organedhow ungell nag eus ganja sprusednow nag organellow kell a'n ehen eukaryote.

Kehevelyans dhe arlottethow erel

Ema an vosen a sew ow komparya gnasow an teyr arlotteth.

Gnasen	Archaea	Bakteria	Eukarya
Kennen kell	Lipidow ether-kelmys, pseudopeptidoglycan	Lipidow ether-kelmys, peptidoglycan	Lipidow ether-kelmys, divers kesweythow
Kesweyth genyn	Chromosomow kelghek, treylyans ha treusscrifa haval ort Eukarya	Chromosomow kelghek, treylyans ha treusskrifa dibarow	Chromosomow linek liesplek, treylyans ha treusskrifa haval ort Archaea
Lòdras kil bervedhek	Nag eus organellow kelmys dhe gil po cres killik	Nag eus organellow kelmys dhe gil po cres killik	Organellow kelmys dhe gil po cres killik
Metaboledh	Liesplek, gen methanogenesis dibarow dhe Archaea	Liesplek, gen fotosynthesis, anallans ayrobek hag anayrobek, bragesyans hag awtotrofi	Fotosynthesis, anallans kilek ha bragesyans
Dinythyans	Dinythyans direydhel, treusworrans genyn flatt	Dinythyans direydhel, treusworrans genyn flatt	Dinythyans reydhel ha direydhel

Fethow a les a-dro dhe archaea

Na ell eghen vetholl a archaea usya fotosynthesis
Ema Archaea ow tinytha en tireydhel hepken
Lies ehen a archaea a drig en kerhydnedhow pelha
En tihaval dhe vakteria, na wra archaea askorra sporow
Archaea ew kebmyn e'n mor bras, en plankton en arbednek. Anjei a gomprehend a-dro dhe 20% a gellow korrbryv e'n mor bras
Carl Woese a dhiskudhas archaea en 1978

Gwlaskordhow ha fylumow

Euryarchaeota
- Methanopyri
- Methanococci
- Eurythermea
- Neobacteria
DPANN
- ARMAN
  - Micrarchaeota
  - Parvarchaeota
- Aenigmarchaeota
- Diapherotrites
- Nanoarchaeota
- Nanohaloarchaeota
- Pacearchaeota
- Woesearchaeota
Proteoarchaeota
- (TACK) Filarchaeota
  - Aigarchaeota
  - Bathyarchaeota
  - Crenarchaeota
  - Geoarchaeota
  - Korarchaeota
  - Thaumarchaeota
- Asgardarchaeota
  - Lokiarchaeota
  - Thorarchaeskeusennik|ota
  - Odinarchaeota
  - Heimdallarchaeota

Parvarchaeum acidiphilum
Methanosarcina barkeri fusaro
Sulfolobus tengchongensis
Nanoarchaeum equitans

Ma an erthygel ma usya an Furv Scrifys Savonek (gen furvow tradycyonal) a-barth Kernowek diwedhes.