Mi'kmaq (yeth)
Yeth est-algonkek kewsys gans ogas hag 11,000 den yn Kanada ha'n Statys Unys[1][2] yw Mi'kmaq, keffrys Mikmakek (Mikmakek: Lnuismk, Míkmawísimk,[3] po Míkmwei[4] (yn nebes rannyethow). Liesplek yw an ger Mi'kmaq a styr 'ow howetha' (unplek Míkm[4]); Míkmaw yw an furv hanow gwann.[5]
Fonologieth
[golegi | pennfenten]Bogalennow
[golegi | pennfenten]| Rag | Kres | Keyn | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kott | Hir | Kott | Hir | Kott | Hir | |
| Deges | i | iː | u | u: | ||
| Kres | e | e: | ə | o | o: | |
| Ygor | a | a: | ||||
Kessonennow
[golegi | pennfenten]| Gweusek | Alveolek | Stevnigek | Velar | ||
|---|---|---|---|---|---|
| playn | gweus. | ||||
| Tardhson | p | t | k | kʷ | |
| Arutson | t͡ʃ | ||||
| Rutson | s | x | xʷ | ||
| Son dre dron | m | n | |||
| Nesogas | w | l | j | ||
Kessonennow Mikmakek a yll bos rennys yntra dew vagas: an lettglowyow (obstruents) /p, t, k, kʷ, t͡ʃ, s, x, xʷ/, ha'n heglowyow (sonorants) /m, n, w, l, j/. Bogalennow Mikmakek yw niverys avel heglowyow.
Yma dhe'n lettglowyow lies leveryans. Pan dhons orth dalleth an ger po ryb lettglow aral, dilev yns. Byttegyns, pan dhons yntra heglowyow, levys yns, hag yth apperons avel [b, d, g, ɡʷ, d͡ʒ, z, ɣ, ɣʷ]. Pan dheu stoppyow hag arutsonyow orth penn an ger, i a alsa bos hwethys, ha diskwedhes avel [pʰ, tʰ, kʰ, kʷʰ, tʃʰ]. Yma ensamplys a-is.
| Allofon | Orgraf | Fonemek | Fonetek | Styr |
|---|---|---|---|---|
| Dilev | ti'am | /tiːam/ | [tiːam] | karow bras |
| Levys | Mi'kmaq | /miːkmax/ | [miːɡmax] | Mikmakek |
| Hwethys | sqolj | /əsxolt͡ʃ/ | [əsxolt͡ʃʰ] | kwilkyn |
Y tissern Mikmakek yntra bogalennow ha kessonennow hir ha kott, diskwedhys yn Listuguj dre dhewblekhe an kessonen. Dres hirhe, y keworr kessonennow hir schwa pan dhons kyns kessonennow erel. Rag ensampel, kehevelewgh /en.mitk/, skrifys yn Listuguj avel enmitg ("frosa dhe-ves) gans /en.nə.mit/, skrifys yn Listuguj avel ennmit ("plansa yn"); po, /tox.tʃu.pi.la.wek/, skrifys yn Listuguj avel toqju'pilaweg ("halya"), gans /ke.si.kaw.wek/, skrifys yn Listuguj avel gesigawweg ("ughel/heglow").
Treweythyow orgraf Listujug a dhalleth geryow gans bonniow a gessonennow, rag ensampel gans gta'n ("keynvor") po mgumi ("yey"). Byttegyns, yma bonniow a'n par ma leverys dres sylabennow dibarow, gans schwa ow tones kyns an bonni: rag ensampel, yma gta'n leverys /ək.taːn/ kyn leverir mgumi /əm.ku.mi/. Y'n fordh aral, bonniow orth penn geryow, avel yn asigetg ("hwithra") yw leverys dres sylaben unnik: kehevelewgh leveryans asigetg, /a.si.ketk/, gans mest'g ("blas"), /mes.tək/.
Aray geryow
[golegi | pennfenten]Y tevnydh Mikmakek aray geryow rydh grondyes war boslev yn le aray hengovek stag a sujetys, ojetys ha verbow. Rag ensampel, an lavar "Y hwelis karow bras ow sevel ena yn kewar war an vre" a alsa bos leverys "sapmi'k ala nemaqt'k na tett ti'am kaqamit" (y'n gwelis/ena/war an vre/yn kewar/karow bras/yth esa va ow sevel) po "sapmi'k ala ti'am nemaqt'k na tett kaqamit" (y'n gwelis/ena/karow bras/war an vre/yn kewar/yth esa va ow sevel); an eyl lavar a boslev an karow bras dre worra ti'am (karow bras) a-varra y'n lavar. Komplekhes yw maters yn fella awos bos dhe Vikmakek, avel yeth lies morfem, verbow a gomprehend sujeta hag ojeta an lavar dell yw usys: rag ensampel, y treyl sapmi'k y'n ensampel a-varra dhe "y'n gwelis".
Kyn fo kales klassa Mikmakek yn-dann glassys aray geryow hengovek avel VSO po SVO, elven stakka y'n yeth a dheu yn morfologieth hy verbow. Yma dhe rannow certan a vorfologieth bervedhek a verbow Mikmakek gorrans rewlys: r.e. pan usi aspekt an verb komprehendyes, yth apper avel an kensa ragstagans, kynth apper an merkyer negedhek yn syth wosa gwreydh an verb pub prys. Ensampel a'n dhew ma a yll bos gweles y'n verb Mikmakek kisipawnatqa'ti'w (kisi-paw-natq-a'ti-w), treylyes avel "ny yllons gwayvya": an ragstagans kisi a verk an verb avel aspekt kollenwellus, mes yth apper an markyer negedhek, w, yn syth wosa gwreydh an veb a'ti ("an dhew a vov"). Byttgeyns, yma elvennow gorrys yn soled a'n verb yw paryes gans merkyoryon a yll apperya dres an ger, ow kregi war boslev. Kyn hallo nebes elvennow komparek yn Mikmakek bos dargenys, aray hy geryow yw rydh dre vras hag y kreg war gettesten.
System skrifa
[golegi | pennfenten]Y skrifir Mikmakek dre dhevnydhya niver a lytherenegi Latin usi grondyes war systemow a dhisplegyas gans kasanethyon y'n 19ves kansvledhen. Kyns y feu an yeth skrifys yn Skrif Hieroglyffek Mikmakek, skrif a dhalleth genesik.
Niverow
[golegi | pennfenten]1 - 10
[golegi | pennfenten]| 1 | newt |
|---|---|
| 2 | ta'pu |
| 3 | si'st |
| 4 | ne'w |
| 5 | na'n |
| 6 | as'gom |
| 7 | lluigneg |
| 8 | ugumuljin |
| 9 | pesgunateg |
| 10 | ne'wtisga'q |
Gwelewgh keffrys
[golegi | pennfenten]Kevrennow
[golegi | pennfenten]- Mi'kmaq Online Talking Dictionary
- Internet Archive of "Míkmaq Language"
- Native Languages page on Míkmaq
- Chris Harvey's page on Míkmawísimk (Languagegeek)
- How to count in Mi’kmaq
- OLAC resources in and about the Mi'kmaq language
Pennfentynnyow
[golegi | pennfenten]- ↑ Indigenous Languages Spoken in the United States
- ↑ Statistics Canada 2006
- ↑ Chris Harvey's page on Míkmawísimk
- ↑ 4.0 4.1 Micmac Teaching Grammar. Delisle / Metallic 1976.
- ↑ Native Languages of the Americas: Mi'kmaq (Mi'kmawi'simk, Mi'kmaw, Micmac, Míkmaq)