Kumbrek

Dhyworth Wikipedya, an godhoniador rydh
(Daskevarwodhys dhyworth Cumbric)
Kumbrek
Kewsys yn: Alban dyghow ha kledhbarth a Bow Sows bys dhe 1,250 O.K.
Klasyans genynnek: Eyndo-Europek
Rannyethow
Savla Sodhogel:
Kodennow
ISO 639-3 xcb
Rol Linguist xcb
Glottolog mann
Gwedhen deylu yethow keltek

Cumbric po Kumbrek (treweythyow Kelesonek) o varyans a’n yeth Vrythonek kowsys y’n ‘Hen Ogledh’, hemm yw, an ranndir hag yw Pow Sows North hag Alban Dyghow lemmyn y’n Kresosow A-varr. Yeth ogas dhe Gembrek Koth ha’n yethow Brythonek erel o. Dustuni dhyworth henwyn tylleryow a brof may fe kowsys Kumbrek mar bell dhe'n dyghow avel Pendle ha’n Nansow Konteth Evrek.

Cumbri o an hanow usys gans an dus a gowsas Kumbrek dh’aga gelwel aga honan, dhyworth Brythonek *kom-brogī, ow styrya "kestrevesigyon". Kembroyon ha’n dus a gowsas Kumbrek a brederas aga bos a’n keth bagas ethnik. Kowsoryon a Iwerdhonek Koth a’s gelwas Brythonyon, Bretnach, po Bretain. An Vykingas a’s gelwel Brettar. Yn Latin, an termow Cymry ha Cumbri o eylskrifys avel Cambria ha Cumbria a-gettep. Y’n yeth Lallansek, gelwys veu kowser Kumbrek avel Wallace – dhyworth an ger Albanek Wallis/Wellis po "Welsh" yn Sowsnek.

Ranndir an yeth Gumbrek: kontethow istorek ha myghternethow kresosek a-varr

Usys veu an term Cambria rag deskrifa Kembra yn fenowgh: byttegyns, an lyver Life of St Kentigern (dyllys yn 1200 OK gans Jocelyn a Furness) a’n jevo an lavar ma:

Pan glewas Myghtern Rederech (Rhydderch Hael) ha’y bobel bos Kentigern devedhys dhyworth Wallia (h.y Kembra) yn Cambria (h.y. Cumbria), dh’y wlas y honan dhyworth divres, gans lowena meur ha kres ha myghtern ha tus eth dh’y vetya.

John T. Koch a leveris bos ranndir Kumbrek desedhys yntra Dowr Mersey ha’n Dowrow Forth ha Clyde. Kenneth H. Jackson a geworras Keyn an Pennines avel or est dhe’n ranndir a gowsoryon Kumbrek.

Dustuni kavadow[golegi | pennfenten]

Ranndiryow yethoniethel y’n 12ves kansvledhen yn Alban.

██ ow kewsel Albanek

██ ranndir Norsek-Albanek

██ ranndir ow kewsel Sowsnek

██ ranndir Kumbrek

An brassa rann a’n dustuni a-dro dhe’n yeth a dheu dhyworth henwyn tylleryow. Ynwedh yma henwyn personel a Vretonyon Strathclyde yn pennfentonyow albanek, gwydhalek hag anglo-saxon ha nebes geryow Kumbrek a dreusvewas dhe’n Kresosow yn Alban southwest avel termow laghel. Y hyllir dadhla dell dheu an hengov bugeledh a rekna yn ugensow dhyworth Kumbrek ynwedh.


Pan veu skrifys an gan Y Gododdin, a-dro dhe 600 KK, yth esa Brythonek ow chanjya dhe vos an yethow Kumbrek, Kembrek Koth (yn Kembra) ha Brythonek Sothwest (hendas Kernewek ha Bretonek). Y Gododdin a venek pobel ha tylleryow y'n Hen Ogledh. Kenneth Jackson a brederas dell hwarvsa an brassa rann an chanjyow a dreusfurvyas Brythonek dhe Gembrek Koth ynter 450 ha 600 KK. Ytho hevelep yw dell veu skrifys Y Gododdin y’n yeth Gumbrek a der Kembrek. Studhoryon erel a lever y vos skrifys ynter an 7ves ha’n 11ves kansvledhen.

Henwyn tylleryow[golegi | pennfenten]

Henwyn tylleryow Kumbrek a hwer yn Alban dhe’n dyghow a Dowrow Forth ha Clyde. Henwyn Brythonek dhe’n gogledh a'n Forth ha Clyde yw Piktek. Henwyn tylleryow Kumbrek yw kemmyn ynwedh y’n kontethow istorek a Cumberland ha Northumberland west. Le kemmyn yns i yn Westmorland, Northumberland est, ha Durham, gans nebes anedha yn Lancashire ha Yorkshire north. Ogas dhe Cheshire, henwyn tylleryow Brythonek Diwedhes yw moy hevelep dhe Gembrek ages Kumbrek.

Ranndiryow henwyn tylleryow Kumbrek yn Cumbria

Niver a’n citys ha trevow posekka y’n ranndir ma a’s teves henwyn a dheu dhyworth Kumbrek, ow komprehendya:

  • Bathgate, West Lothian. An styr yw 'badh koos' (Kembrek, baedd (badh) + coed (koos)).
  • Carlisle Cumbria. Rekordys avel an Latin Luguvalium y’n Oos Romanek; keworrys o an ger 'car', caer yn Kembrek po ker yn Kernewek, awosa. An furv Kembrek yw Caerliwelydd hag a dheu dhyworth an hanow Romanek dre chanjyow sonyow rewlys.
  • Glasgow, Alban. Y krysir dell dheu an hanow dhyworth geryow hevelep dhe’n Kembrek glas gau, (glas kow)
  • Lanark, Lanarkshire. Dhyworth an ger hevelep dhe’n Kembrek llannerch (lannergh)
  • Penicuik, Midlothian. Dhyworth geryow hevelep dhe’n Kembrek pen y gog (penn an gog)
  • Penrith, Cumbria. . Dhyworth geryow hevelep dhe’n Kembrek pen y rhyd (penn an rys)

Nebes geryow Kumbrek a hwer yn fenowgh yn henwyn tylleryow y’n ranndir.

Elven Kembrek Elven Kernewek Henwyn tylleryow
blaen bleyn Blencathra, Blencogow, Blindcrake, Blencarn, Blennerhasset
caer ker Carlisle, Cardew, Cardurnock, Carfrae, Cargo, Carlanrig, Carriden, Castle Carrock, Cathcart, Caerlaverock, Cardonald, Cramond, Carleith
coed koos Bathgate, Dalkeith, Culgaith, Tulketh, Culcheth, Pencaitland, Penketh, Towcett, Dankeith, Cheadle, Cheetham, Cathcart, Cheetwood, Cathpair, Kincaid, Inchkeith
cwm komm Cumrew, Cumwhitton, Cumwhinton, Cumdivock
trum drumm Drumlanrig, Dundraw, Mindrum, Drumburgh, Drem, Drumaben
eglwys eglos Ecclefechan, Ecclesmachan, Eccleston, Eccles, Terregles, Egglescliffe, Eggleshope, Ecclaw, Ecclerigg, Dalreagle, Eggleston, Eaglesfield
llannerch lannergh Barlanark, Carlanrig, Drumlanrig, Lanark, Lanercost
moel mool Mellor, Melrose, Mallerstang
pen penn Pennygant Hill, Pen-y-ghent, Penrith, Penruddock, Pencaitland, Penicuik, Penpont, Penketh, Pendle, Penshaw, Pemberton, Penistone, Pen-bal Crag, Penwortham, Torpenhow
pren prenn Traprain Law, Barnbougle, Pirn, Pirncader, Pirniehall, Pirny Braes, Primrose, Prendwick
tref trev Longniddry, Niddrie, Ochiltree, Soutra, Terregles, Trabroun, Trailtrow, Tranent, Traprain Law, Traquair, Treales, Triermain, Trostrie, Troughend, Tranew; Bawtry, Trafford

Asleys veu nebes henwyn Kumbrek yn istorek gans henwyn hevelep yn Albannek, Sowsnek Kres po Lallansek.

  • Karedin a hwer yn tekstow Kembrek a-varr avel ‘Din Eidyn’ hag yn rekordow Lallansek kresosel avel ‘Dunedene’ po Albanek ‘Dùn Èideann', oll ow styrya 'ker Eidyn' (Eidyn o hanow an ranndir a-dro dhe Garedin).
  • Falkirk a’n jeves lies furv kresosel ow styrya ‘eglos vrygh’': Eglesbreth (Sownek Kres) dhyworth Kumbrek (eglwys fraith yn Kembrek), Eiglesbrec (Sowsnek Kres) dhyworth Albannek (eaglais bhreac) ha Faukirk (Lallansek dhyworth Sowsnek Koth fāg cirice).
  • Kirkintilloch a dhallathas avel ger Kumbrek rekordys avel Caerpentaloch y’n 10ves kansvledhen, mes asleys veu yn rann gans an geryow Albannek ceann (penn) ha tulach (krug) awosa.
  • Kinneil a dheu dhyworth an Albannek ceann fhàil ow styrya penn an fos (Antonine), mes rekordys veu gans Nennius avel ‘Penguaul’ (Kembrek – pen gwawl) ha gans Bede avel ‘Peanfahel’, kesunyans a Kumbrek ha Albannek, dell hevel.


Systemow nivera[golegi | pennfenten]

Rann a’n dustini dell dhelenwis Kumbrek war rannyethow Sowsnek leel yw bagas a systemow nivera rekordys yn lies tyller (dres 100 anedha) yn Pow Sows north. An brassa rann anedha o usys yn gwariow fleghes, ow kwia po yn gwersiow fleghes (yn despit dhe’n hwedhel dell esens usys dhe nivera deves).

Kumbrek, avel Kernewek ha’n yethow Brythonek erel a us system nivera yn ugensow. Yma lies varyans y’n niverow a-dreus an ranndir.

Systemow nivera a dhevedhyans Kumbrek possybyl; komprehendys yw Kembrek, Kernewek ha Bretonek arnowydh rag kehevelyans.
Nr. Keswick Westmorland Eskdale Millom High Furness Wasdale Teesdale Swaledale Wensleydale Ayrshire Kembrek arnowydh Kernewek arnowydh Bretonek arnowydh
1 yan yan yaena aina yan yan yan yahn yan yinty un onan, unn unan
2 tyan tyan taena peina taen taen tean tayhn tean tinty {dau (g), dwy (b) dew (g), diw (b) daou (g), div (b)
3 tethera tetherie teddera para tedderte tudder tetherma tether tither tetheri tri (g), tair (b) tri (g), teyr (b) tri (g), ter (b)
4 methera peddera meddera pedera medderte anudder metherma mether mither metheri pedwar (g), pedair (b) peswar (g), peder (b) pevar (g), peder (b)
5 pimp gip pimp pimp pimp nimph pip mimp[h] pip bamf pump pymp pemp
6 sethera teezie hofa ithy haata lezar hith-her teaser leetera chwech hwegh c'hwec'h
7 lethera mithy lofa mithy slaata azar lith-her leaser seetera saith seyth seizh
8 hovera katra seckera owera lowera catrah anver catra over wyth eth eizh
9 dovera hornie leckera lowera dowa horna danver horna dover naw naw nav
10 dick dick dec dig dick dick dic dick dik deg deg dek
15 bumfit bumfit bumfit bumfit mimph bumfit mimphit bumper pymtheg pymthek pemzek
20 giggot jiggit ugain ugens ugent

Erthyglen stroth[golegi | pennfenten]

Karrek Triermain ha menydh Watson's Dodd yn Pow an Lynnyn
Menydh Pen y Ghent

An yethow Brythonek arnowydh an jeves furvow dyffrans a’n erthyglen stroth: Kembrek yr, -'r, y, Kernewek an, ha Bretoekn an, ar, al. An re ma oll a dheu dhyworth furv diboslevys a’n Brythonek Kemmyn *sindos. An furv Kembrek Koth yw ir (po -r wosa bogalen), mes yma dustini yn Kumbrek rag erthyglen yn -n keffrys ha -r. Rag ensampel an re a sew:

  • Tallentire, Cumbria (Talentir 1200–25): 'tal an tir' (Kembrek tal y tir)
  • Triermain, Cumbria (Trewermain, Treverman c 1200): 'trev an men' (Kembrek tre(f) y maen)
  • Treales, Lancashire (Treueles 1086): 'trev an lys' (Kembrek tre(f) y llys). (mes nyns eus erthyglen dhe Treflys, Powys).
  • Pen-y-Ghent, Yorkshire (Penegent 1307): 'penn pow an or' (Kembrek pen y gaint). Hanow konteth ‘Kent’ a gomprehend an keth rann diwettha (Kembrek cant 'amal, or'.
  • Traquair, Borders (Treverquyrd 1124): 'trev war Dhowr Quair' (Kembrek tre(f) y Quair).
  • Penicuik, Midlothian (Penicok 1250): 'penn an gog' (Kembrek pen y cog)
  • Liscard, Wirral (Lisenecark 1260): 'lys an garrek' (Kembrek llys y garreg),


Dedhyas mernans[golegi | pennfenten]

Anpossybyl yw dhe ri dedhyas kewar dhe vernans Kumbrek. Yn kres an 11ves kansvledhen nebes perghennow tir a’s teva henwyn Kumbrek, rag ensampel Dunegal (Dyfnwal), arlodh Strathnith , Moryn (Morien), arlodh Cardew ha Cumdivock; hag Eilifr (Eliffer), arlodh Penrith.

Yma gwig ogas dhe Carlisle gelwys Cumwhitton (a-gynsow Cumquinton). Hemm a gomprehend, dell hevel, an ger Kumbrek ‘cum’ (komm) ha’n hanow Norman ‘Quinton’. Nyns o Normanow y’n ranndir na kyns 1069.

Yn Batel an Standard yn 1138, kampollys veu Kumbroryon avel bagas ethnik diblans. Kyn fe aga gonisogeth pur hevelep dh’aga hentrevogyon Albanek ha Sowsnek, aga yeth o an dyffrans martesen. An kastell yn Castle Carrock (Kastell Karnek - Castell Caerog yn Kembrek) veu drehevys a-dro dhe 1160–1170. Barmulloch, (Badermonoc a-gynsow, dhyworth an Kumbrek bos menegh veu presentys dhe’n eglos gans Myghtern Malcolm IV a Alban ynter 11.53 ha 1165.

An hanow teylu Wallace a styr "Kembro" po "Kumbro" yn Lallansek. Possybyl yw dell dheuth re a’n Wallaces y’n ranndir Clyde dhyworth Kembra, mes moy gwirhaval yw dell veu usys dhe dheskrifa pobel a brederys aga bos "Welsh" drefen aga yeth Kumbrek. Ny usys veu henwyn teylu kyns 1200. William Wallace, aswonys yn Albanek avel Uilleam Breatnach;– hemm yw Wella Brython po Kembro), a dheuth dhyworth ranndir Renfrew, hanow Kumbrek y honan. Wallace a ladhas sheryff Lanark (hanow Kumbrek ynwedh) yn 1297. Ha kyn kavsa an hanow dhyworth y das, possybyl yw dell gowsas an teylu Kumbrek may fe henwys yndella.

Yn ranndiryow erel dell hepkoras yethow Keltek, an renkasow ughella veu Sowsnekheys kyns an werin. Dhyworth 1262 yma rol a henwyn tus o trigys yn ranndir Peebles. Yn aga mysk yma henwyn Kumbrek kepar ha Gospatrick: (gwas Sen Padrik), Gosmungo: (gwas Sen Mungo), Guososwald: (gwas Sen Oswald a Northumbria) ha Goscubrycht: (gwas Cuthbert). Dew sans (Oswald ha Cuthbert) a dheuth dhyworth Northumbria], ow tiskwedhes delanwes war Gumbrek na gevys yn Kembrek.

Yth hevel dell allsa Kumbrek treusvewa dhe gres an 12ves kansvledhen avel yeth an werin, ha’n 13ves kansvledhen gans an diwettha kowsoryon. Yma dhe dhew ranndir yn arbennek niver meur a henwyn Kumbrek, hemm yw Lanercost, dhe’n est a Carlisle hag a-dro dhe Torquhan, soth a Garedin. Gwirhaval yw dell verwis Kumbrek ynter 1250 ha 1300.

Dasserghyans arnowydh[golegi | pennfenten]

Menydh Blencathra (Bleyn an Gador)
Menydh Helvellyn (Hal Velyn)

A-dhia 2000, y feu assay dhe astiveri an yeth Kumbrek, owth usya furvyansow an yeth dhyworth an 12ves kansvledhen. Hanow an yeth yw Cwmbraic.

Ottomma nebes lavarow yn Kernewek ha Kumbrek Dasserghys

  • Pyth yw? - Peth yw?
  • Morwenna ov vy - Morwenn wym
  • Piw os'ta? - Pfi/pwi wyt ti?
  • Pyth yw dha hanow? - Peth yw ty eno?
  • Ow hanow yw... Eno mi yw...
  • My a gar - Mi y(n) gar
  • Yth esov vy ow kerdhes war an treth - Wym yn carddeth er y traíth
  • My a dhyski kernewek - My y(n) ddysci Carnowec
  • Piw yw an den-na? - Pwi yw yn den-na?
  • Kales yw an ober skol - Caleth yw gwaíth/obair y scol
  • Pyth yw an Kumbryk rak...? - Peth yw y cwmbraíc am...?
  • Ema an logh war an menydh - Ymaí'r loch er y mynydd
  • n'eus pobl y'n chy hedhyw - Nid aís/n'aís pobal y'n ti hethy
  • An chy - yn ti
  • an mor - y mor
  • an den - yn den