Gweles an bennfenten rag Archaea

{{Boks klassans
| hanow = Archaea
| imaj = Halobacteria.jpg
| isskrifik_imaj = Halobakteria
| arlotteth = [[Archaea]]
}}


[[Restren:Colourful Thermophilic Archaebacteria Stain in Midway Geyser Basin.jpg|skeusennik|right|300px|Archaea liwus yn geyser Midway]]

'''Archaea''' yw bagas a organedhow ungell. An hanow a dheu dhyworth an [[Grew|Greka]] ''αρχαία'', "an huni koth". I yw isrannans posek a organedhow bew.

Archaea yw organedhow byghan, sempel. Diskudhys vons yn kynsa yn kerghynedhow pella (pellgares po ''extremophiles''), mes lemmyn y tybir aga bos kemmyn yn studhyow kresek ynwedh. Lies unn a yll treusvewa yn tempredhow pur ughel (dres 80°C) po isel, po yn [[dowr]] pur holanek, trenk po lisliwek. Kevys yw re anedha yn geysers, tell tanvorel hidrothermel, ha fentynnyow oyl. Hwithrans a-dhiwedhes re dhiskudhas archaea dhe dhybri ammonya yn [[gweres]] ha dowr mor. 

Y'n termyn eus passyes, klassys vons war-barth ha [[bakteria]] avel prokaryotes po monera, henwys '''archaebakteria''', mes hedhyw aswonnys yw henna avel kammgemeryans. Yma dhe Archaea istori esplegyansek anserghek, hag ymons i ow tiskwedhes lies dyffrans yn aga bewgymygieth dhyworth furvow erel a vewnans. Klassys yns i lemmyn avel arlotteth diblans y'n Wedhen Bewnans. Y'n system ma, an teyr skorren diblans a esplegyans yw Archaea, Bakteria hag Eukaryota.

Archaea yw, kepar ha bakteria, prokaryotes: organedhow ungell na's teves sprusennow nag organellow kell a'n eghen eukaryote.

==Kehevelyans dhe arlottethow erel==
An vosen a sew a gehevel gnasennow an teyr arlotteth. 

{| class="wikitable"
|-
! Gnasen
! Archaea
! Bakteria
! Eukarya
|-
| '''Kennen kell'''
| Lipidow ether-kelmys, pseudopeptidoglycan
| Lipidow ether-kelmys, peptidoglycan
| Lipidow ether-kelmys, divers kesweythow 
|-
| '''Kesweyth genyn'''
| Chromosomow kylghek, treylyans ha treusskrifa hevelep dhe Eukarya
| Chromosomow kylghek, treylyans ha treusskrifa dibarow
| Chromosomow linek liesplek, treylyans ha treusskrifa hevelep dhe Archaea
|-
| '''Kesweyth kell pervedhek'''
| Nyns eus organellow kelmys dhe gennen po sprusen kell
| Nyns eus organellow kelmys dhe gennen po sprusen kell
| Organellow kelmys dhe gennen po sprusen kell
|-
| '''[[Metaboledh]]'''
| Liesplek, gans methanogenesis dibarow dhe Archaea
| Liesplek, gans fotosynthesis, anallans ayrobek hag anayrobek, bragesyans hag awtotrofi 
| Fotosynthesis, anallans kellek ha bragesyans 
|-
| '''Dinythyans'''
| Dinythyans direydhel, treusworrans genyn gorwelyek
| Dinythyans direydhel, treusworrans genyn gorwelyek
| Dinythyans reydhel ha direydhel 
|}

==Fethow didheurek a-dro dhe archaea==
*Ny yll eghen vytholl a archaea usya fotosynthesis
*Archaea a dhinyth yn tireydhel hepken
*Lies eghen a archaea a drig yn kerghynedhow pella 
*Yn tihaval dhe vakteria, ny wra archaea askorra sporow 
*Archaea yw kemmyn y'n keynvor, yn plankton yn arbennek. I a gomprehend a-dro dhe 20% a gellow korrbryv y'n keynvor  
*Carl Woese a dhiskudhas archaea yn 1978  

==Gwlaskordhow ha fyluma==
[[Restren:Morning-Glory_Hotspring.jpg|skeusennik|300px|right|Archaea ow teva yn dowr tomm Fenten Domm Morning Glory yn [[Park Kenedhlek Yellowstone]]]]
[[Restren:Tree_of_life2.svg|skeusennik|400px|right|Gwedhen fylogenynnek ow tiskwedhes an perthynyans ynter an Archaea hag arlottethow erel bewnans. Eukaryotes yw liwys rudh, archaea gwyrdh ha bakteria glas. Dhyworth Ciccarelli et al. (2006)]]
*Euryarchaeota 
**Methanopyri
**Methanococci 
**Eurythermea 
**Neobacteria 
*DPANN
**ARMAN
***Micrarchaeota 
***Parvarchaeota 
**Aenigmarchaeota
**Diapherotrites 
**Nanoarchaeota 
**Nanohaloarchaeota 
**Pacearchaeota 
**Woesearchaeota
*Proteoarchaeota 
**(TACK) Filarchaeota
***Aigarchaeota 
***Bathyarchaeota 
***Crenarchaeota
***Geoarchaeota 
***Korarchaeota 
***Thaumarchaeota
**Asgardarchaeota
***Lokiarchaeota
***Thorarchaeskeusennik|ota
***Odinarchaeota
***Heimdallarchaeota

<gallery>
25K15pA9Def4sec_Arman_4_Box1.png|skeusennik|Parvarchaeum acidiphilum
Methanosarcina_barkeri_fusaro.gif|skeusennik|Methanosarcina barkeri fusaro
RT8-4.jpg|skeusennik|Sulfolobus tengchongensis
Urzwerg.jpg|skeusennik|Nanoarchaeum equitans
</gallery>


[[Klass:Organedhow]]