Iodin

Ensampel a	Elven gymyk, lithophile
Klass	period 5, dialkan, bagas 17, dialkan diatomek
Dydhyas diskudhans	1811
Niver atomek	53
Aray an elektrons	1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 4s² 4d¹⁰ 4p⁶ 5s² 5d¹⁰ 5p⁵, [Kr] 5s² 5d¹⁰ 5p⁵
Elektronegedhegedh	3
Rann a	period 5, bagas 17
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gymyk yw iodin, niver 53 y'n Vosen Beriodek. Y furvell gymyk yw I. An hanow a dheu dhyworth an ger Greka iodes, ow styrya purpur. Hanow an elven yw iodin, hag a eksist avel molekulen I₂. Kevys yw avel gwrysow du, gass purpur ha teudhans melynik. Pan gaffo iodin elektron, ev a furv ion, iodid, skrifys avel I^-.

Essensek yw iodin dhe lies eghen, ow komprehendya tus, mes nyns yw essensek dhe blansow. Gass iodin a serr an lagasow ha skevens. Gwenonek yw an elven, mar vyghan avel 2g a alsa ladha. Yn fordh aral, salow yw iodidow herwydh usadow. Iodin a greun y'n gwagren skoos (Sowsnek: thyroid gland) y'n korf denel. Yma edhomm dhe'n korf a iodin rag tevyans, displegyans ha bewnans hir. Re nebes anodho a wra kawsya nebes klevesow, rag ensampel, hwedh lonk (goitre) ha hypothyroydyeth. Pennfenten posek a iodin yw leth ha boos mor. Yn 1820 usys veu iodin avel medhegneth rag an kynsa prys gan Dr Jean-François Coindet (1774-1834). Ev a wrug usya teudhans a iodin ha potassiom iodid yn alkohol dhe dhyghtya hwedh lonk. Y'n gwettha prys,yth esa kudynnow gans drog torr. Mes usys veu awosa dhe dhyghtya goliow ygor, hag yn 1930 dyskys veu dhe geworra iodid dhe holan kemmyn.

Diskudhys veu iodin yn 1811, awos an Breselyow Napoleonek. An Morlu Bretennek a omsettyas a-dro dhe Bow Frynk, dhe lettya provyans polter gonn. Bernard Courtois, kymegydh neb a driga ogas dhe Baris, a usya gommon dhe wul solpyter (pennfenten potassiom), rann a bolter gonn. Unn jydh, ev a geworras trenken sulfurik dhe'n godhes. Y'n jeva marth pan welas mog purpur ow sevel dhyworth an kowdarn. Ev a ros samplow dhe dhew goweth neb veu kymegydhyon, Charles-Bernard Desormes ha Nicolas Clément. I a wrug moy a hwithrans, hag yn 1813 prevys veu eksistyans iodin gan Joseph Gay-Lussac ha Humphrey Davy. Gay-Lussac a'y henwis.

Askorrys yw a-dro dhe 13,000 tonnas an vledhen, dre vras yn Chile (40%) ha Nihon (30%) dhyworth hyli. Usys yw y'n diwysyans medhegieth, boos enevales, liwyow hag ynkys. Y hyllir devnydhya arghans iodid dhe hasa komol ha kawsya glaw.

Iodin a eksist avel gwrysow du splann. Ev a wra segh-ethenna orth dommhe dhe furvya gass purpur. Y boos atomek yw 126.90, y boynt teudhi yw 114°C ha'y boynt bryjyon 184°C. Y dhosedh yw 4.9kg an liter.

Mirva

Gommon a gomprehend nivel ughel a iodin
Tren holan yn Chile
Joseph Gay-Lussac
Syr Humphrey Davy, an Kernow
Gass purpur iodin
Hwedh lonk (goitre)
Teudhans iodin rag dyghtya goliow