Lakota (yeth)
Yeth Siouek a gowsir gans tus Lakghota an kordhow Siou yw Lakota / Lakghotek (Lakȟótiyapi), yth aswonir keffrys avel Teton po Teton Siou. Kyn prederir ha dyskir avel yeth dhiblans gans kowsoryon, Lakghotek yw kesonderstondadow gans yethow Siouek erel kepar ha Dakghotek. Yth yw prederys gans yethoryon avel onan a deyr brassa eghen an yeth Siouek.
Lakghotegoryon a form onan a vrassa kemenethow yeth an Amerikanyon Enesik y'n Statys Unys, hag yma ogas dhe 2,000 lakghotegor usi trigys dre vras yn statys gwastas an north a Dhakota North ha Dakota Soth.[1] Yma towlen Lakghotek warlinen rag devnydh gans fleghes.[2] Yma klassys Lakghotek dhe Skol Eyndek Kloud Rudh (Red Cloud Indian School) yn Wazíbló (Pine Ridge), Pow Lakghotek Oglala, Dakota Soth.[3]
Furv skrifys an yeth a veu displegyes gans kanasethoryon Europek-Amerikanek yn a-dro dhe 1840. A-dhia dhana ev re esplegyas rag dastewynnya odhommow ha devnydh an jydh hedhyw.
Fonologieth
[golegi | pennfenten]Bogalennow
[golegi | pennfenten]Yma pymp bogalen der anow dhe Lakghotek, /i e a o u/, ha teyr bogalen dre dron, /ĩ ã ũ/ (yn fonetek [ɪ̃ ə̃ ʊ̃]). Yth yw leverys bos an /e/ hag /o/ yn Lakghotek moy yger ages an bogalennow kardinal a omdhesedh orta, martesen ogassa dhe [ɛ] hag [ɔ]. Orth skrifa yma'n bogalennow dre dron skrifys gans ⟨ƞ⟩, ⟨ŋ⟩, po ⟨n⟩ ow sewya; yn istorek y feu an re ma skrifys gans ogonegow yn-danna, ⟨į ą ų⟩.[4] Ny dheu an /n/ kessonennel orth diwedh sylabennow.
| Rag | Kres | Keyn | ||
|---|---|---|---|---|
| Deges/Ughel | der anow | i | u | |
| dre dron | ĩ | ũ | ||
| Kres | e | o | ||
| Yger/Isel | der anow | a | ||
| dre dron | ã | |||
Bogalen dhiduel (schwa) yw gorrys yn awtomatek yntra kessonennow certan, r.e. y'n koplow (gl), (bl) ha (gm). Ytho an hanow teyluyek a skrifir yn fonemek avel (Oglala) re wrug dones ha bones an hanow le Ogallala.
Kessonennow
[golegi | pennfenten]| Gweusek | Densek | Alveolek | Wosa alveolek | Velar | Tavasigek | Glottel | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sonyow dre dron | m [m] | n [n] | ||||||
| Tardhsonyow hag arutsonyow | dilev | p [p] | t [t] | č [tʃ] | k [k] | ’ [ʔ] | ||
| levys | b [b] | g [ɡ] | ||||||
| hwythsenys | ph [pʰ] / pȟ [pˣ] | th [tʰ] / tȟ [tˣ] | čh [tʃʰ] | kh[kʰ] / kȟ[kˣ] | ||||
| estowlek | p’ [pʼ] | t’ [tʼ] | č’ [tʃʼ] | k’ [kʼ] | ||||
| Rutson | dilev | s [s] | š [ʃ] | ȟ [χ] | ||||
| levys | z [z] | ž [ʒ] | ǧ [ʁ] | |||||
| estowlek | s’ [sʼ] | š’ [ʃʼ] | ȟ’ [χʼ] | |||||
| Nesogas | w [w] | l [l] | y [j] | h [h] | ||||
Orgraf
[golegi | pennfenten]Brassa rann a'n kresennow adhyskansel a-dreus dhe wlas Lakghota a asvabas system lytherenna an New Lakota Dictionary (Gerlyver Lakghotek Nowyth) avel an orgraf savonek. Orgrafow erel a eksist mes nyns esons devnydhyes meur.
A-is y presentir system lytherenna an New Lakota Dictionary:
An bogalennow yw a, e, i, o, u; bogalennow dre dron yw aŋ, iŋ, uŋ. Ton-lev yw merkyes gans ton-lev lymm: á, é, í, ó, ú, áŋ, íŋ, úŋ war vogalennow posys (a recev ton ughella es an re anbosys).
Yth omdhesedh an kessonennow a sew orth aga styryow y'n Lytherennans Fonetek Keswlasek (LFK): b, g, h, k, l, m, n, p, s, t, w, z. Y yw kepar hag yn Sowsnek, henn yw /j/. Y tevnydhir kollverk, ’, rag stopp glottel.
Y tevnydhir karon rag sonyow nag usi skrifys gan lytherennow Latin y'n LFK: č /tʃ/, ǧ /ʁ/, ȟ /χ/, š /ʃ/, ž /ʒ/. Y skrifir hwythsonyow gans h: čh, kh, ph, th, ha rutsonheans velar gans ȟ: kȟ, pȟ, tȟ. Estowlegow yw skrifys gans kollverk: č’, ȟ’, k’, p’, s’, š’, t’.
An lytherennans a dhevnydhir yn tekstyow gerys-da an jydh hedhyw yw skrifys heb ughverkow yn fenowgh.Hemm a fyll dhe verkya poos hag y hembronk dhe sowdhan yntra lies kessonen: /s/ ha /ʃ/ yw skrifys s; /h/ ha /χ/ yw skrifys h, ha hwythstoppow yw skrifys kepar ha'n anhwythstoppow, avel p, t, c, k.
Abecedari
[golegi | pennfenten]Orgraf Lakghotek Savonek, avel devnydhyes gans brassa rann skolyow, yw fonemek herwydh an bennrewl, hemma a styr y represent pub lytheren (grafem) unn son diblans (fonem), marnas an dyffrans yntra hwythsonyow glottel ha velar usi dyghtyes yn fonetek.
Abecedari Lakghotek
[golegi | pennfenten]| Lytheren | Hanow lytheren | Styr fonetek usadow (LFK) |
|---|---|---|
| A a | a | [a] |
| Aŋ aŋ | aŋ | [ə̃] |
| B b | be | [b] |
| Č č | ču | [tʃ] |
| Čh čh | čhi | [tʃʰ] |
| Č’ č’ | č’ó | [tʃʼ] |
| E e | e | [ɛ] |
| G g | gli | [ɡ] |
| Ǧ ǧ | ǧu | [ʁ] / [ʀ] |
| H h | ha | [h] |
| Ȟ ȟ | ȟe | [χ] |
| I i | i | [ɪ] |
| Iŋ iŋ | iŋ | [ɪ̃] |
| K k | ku | [k] |
| Kh kh | khi | [kʰ] |
| Kȟ kȟ | kȟa | [kˣ] |
| K’ k’ | k’o | [kʼ] |
| L l | la | [l] |
| M m | ma | [m] |
| N n | na | [n] |
| O o | o | [ɔ] |
| P p | pu | [p] |
| Ph ph | phi | [pʰ] |
| Pȟ pȟ | pȟa | [pˣ] |
| P’ p’ | p’o | [pʼ] |
| S s | sa | [s] |
| Š š | še | [ʃ] |
| T t | tu | [t] |
| Th th | thi | [tʰ] |
| Tȟ tȟ | tȟa | [tˣ] |
| T’ t’ | t’o | [tʼ] |
| U u | u | [ʊ] |
| Uŋ uŋ | uŋ | [ʊ̃] |
| W w | wa | [w] |
| Y y | ya | [j] |
| Z z | za | [z] |
| Ž ž | že | [ʒ] |
| ’ | khéze | [ʔ] |
Gramasek
[golegi | pennfenten]Ordenans geryow
[golegi | pennfenten]Ordenans elvennek geryow yn Lakghotek yw sojeta-objeta-verb, kyn hyll bos chnajyes an ordenans rag posleva, rag ensampel: ow korra an objeta kyns an sojeta rag dri an objeta dhe fog; po ow korra an sojeta wosa an verb rag posleva y savla avel kedhlow selyes. Yeth woserek yw, gans adle ow tarovs wosa penn-henwyn: mas'óphiye él, "dhe'n gwerthji" (yn lytherennek 'gwerthji dhe'); thípi=kiŋ ókšaŋ, "a-dro dhe'n chi" (yn lytherennek 'chi=an a-dro').[5]
Awedhyansow Lakghotek yn Sowsnek
[golegi | pennfenten]Yma dhe Amerikanyon Enesik Lakghota a gows Sowsnek nebes patronyow diblans. An patronyow ma yw diskwedhys y'ga holyansow gramasek hag y hyllons bos klowys yn nebes dyffransow fonologiethel. Yth avisir an gnasennow dibarow ma yn yonkers Lakghota ynwedh, hogen an re a dhyskas Sowsnek.[6]
Dynnargh
[golegi | pennfenten]"Háu kȟolá", yn lytherennek "Yow, koweth". hemm yw an dynnargh kemmynna. Hemm a veu treusfurvyes dhe'n "How!" a dhevnydhir gans Amerikanyon Enesik yn fylmyow, kepar ha gwisk-penn pluvennek hengovek an dus Teton a veu "res" dhe bub Eyndek yn fylmyow. Awos bos háu an unsel ger yn Lakghotek a gontayn an dhiwvogalen, /au/, yma chons y vos ger chevisyes a-dhyworth yeth an-Siouek.[7]
Y tevnydhir Háu gans tus yn-unnik; benynes a dhevnydh an dynnargh Háŋ po Háŋ kȟolá.
Pennfentenyow
[golegi | pennfenten]- ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (2005). "Lakota". Ethnologue: Languages of the World (15th ed.). SIL International. Retrieved 2009-05-16.
- ↑ "Lakota Language Consortium". Retrieved 28 July2016.
- ↑ "About the Lakota Language Program". Red Cloud Indian School. Retrieved 28 July 2016.
- ↑ Elementary Bilingual Dictionary English–Lakhóta Lakhóta–English (1976) CU Lakhóta Project University of Colorado
- ↑ (Rood and Taylor 1996).
- ↑ Flanigan, Olson. "Language Variation Among Native Americans: Observations of Lakota English". Journal of English Linguistics. Retrieved 2013-10-25.
- ↑ Rood, David S., and Taylor, Allan R. (1996). Sketch of Lakhota, a Siouan Language, Part I. Handbook of North American Indians, Vol. 17 (Languages), pp. 440–482.